Η Νοσταλγία του Απόλυτου

Μια τολμηρή ανατομία των σύγχρονων μυθοπλασιών 

   

με αφορμή το βιβλίο του George Steiner 

Νοσταλγία του Απόλυτου

σύνοψη:

Μετά την αποσύνθεση του χριστιανισμού και της θεολογίας, τα τελευταία 150 χρόνια, η θρησκεία έγινε ένα είδος τυπικής συμπεριφοράς ή μηχανικών ανακλαστικών. Η αποδυνάμωση  των εκκλησιών στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, το στέγνωμα του ρόλου των επίσημων θρησκευτικών συστημάτων, άφησε ένα τεράστιο κενό, μια αταξία, στον πυρήνα της ηθικής, συναισθηματικής και πνευματικής υπόστασης του δυτικού ανθρώπου, μια κρίση νοήματος. Χάνοντας μετά από χιλιετίες ένα μεγάλο στήριγμα, θα πρέπει να πορευτούμε τώρα αβοήθητοι, να μάθουμε να ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς θεό. Η ενσωμάτωση άλλωστε της ηθικής στη θρησκεία, η ταύτισή τους, δημιουργεί σήμερα που η θρησκευτική πίστη βρίσκεται σε παρακμή, τον κίνδυνο της κατάρρευσης των ηθικών αξιών, όπως επισήμανε ο Φρόϋντ. Ο Ντοστογιέφσκι θα πει πως ¨χωρίς θεό όλα επιτρέπονται¨.

Έτσι εμφανίζονται κάποιες νέες προσπάθειες-απόπειρες-κινήματα που, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, φιλοδοξούν να πληρώσουν το κενό που άφησε η διάβρωση της θεολογίας, με τις δογματικές της βεβαιότητες. Τρεις νέες ανθρωπιστικές επιστήμες με θρησκευτικά δομικά στοιχεία ('μυθολογίες', "μεταθρησκείες", ¨αντιθεολογίες¨), προφητικά κινήματα, με εβραϊκές ρίζες, αδιασάλευτα δόγματα και λυτρωτικές διαστάσεις,  προτείνονται ως  ένα είδος θεολογίας της υποκατάστασης της μέχρι τώρα κυρίαρχης χριστιανικής μυθολογίας:

• το φιλοσοφικο-πολιτικό πρόγραμμα του Μαρξ, που ιδρύει την επιστημονική «ήπειρο» του κοινωνικού και της ιστορίας 
• η  φροϋδική ψυχανάλυση του Freud, που ιδρύει την μόνη, ουσιαστικά, επιστημονική προσέγγιση στο ζήτημα της ανθρώπινης υποκειμενικότητας και
• η δομική ανθρωπολογία του C. Levi-Srauss

                

   Oι τρεις σύγχρονοι οραματιστές,  'προφήτες΄: 

Καρλ Μαρξ, Σίγκμουντ Φρόϋντ και Κλωντ Λεβί-Στρος

Πρόκειται προφανώς για μνημεία της λογικής, μια αποθέωση της οργανωτικής δύναμης της ορθολογικής σκέψης, τους πυλώνες στους οποίους στηρίχτηκε η σύγχρονη δυτική σκέψη. Τα πολύ σημαντικά συστήματα ανάλυσης και ερμηνείας τους όμως, παρά τον ορθολογικό τους χαρακτήρα και το αναμφισβήτητο μεγαλείο τους, δεν απέφυγαν τελικά να αποκτήσουν και μια ψευδοθρησκευτική διάσταση, με μυστικιστικές πτυχές.

Παίρνοντας τη σκυτάλη από τον τραυματισμένο ετοιμοθάνατο χριστιανισμό, που θέλησε να υποσκελίσει την κληρονομιά του ιουδαϊσμού, τα τρία προφητικά κινήματα, επιχειρούν να εξηγήσουν την ανθρώπινη κατάσταση και να προσφέρουν απάντηση στην "κρίση νοήματος" που πλήττει τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο Μαρξ μας προσφέρει την υπόσχεση της λύτρωσης στην αταξική κοινωνία, ο απαισιόδοξος Φρόϋντ την επιστροφή στον θάνατο (που είναι η λύτρωση σε μια ζωή όπου ο πόνος είναι πολύ μεγαλύτερος από τη χαρά) κι ο Στρος  μια οικολογική καταστροφή, απόρροια της ανθρώπινης λεηλασίας της φύσης.

Οι σύγχρονες μυθολογίες

Και οι τρεις τους θα πάνε πολύ πίσω, για να πιάσουνε το νήμα. Σε μια παραδεισένια κατάσταση, στην αταξική κοινοβιακή κοινωνία, την παιδική ηλικία, του μύθους των πρωτόγονων φυλών, αλλά και στον σημαντικό αρχαίο ελληνικό μύθο. Αναφέρονται στους μεγάλους ελληνικούς μύθους και επιζητούν να βρουν εκεί συμμάχους, να βρουν τη συγκατάθεση: του Νάρκισσου, αλλά και του Προμηθέα (προ-μανθάνω) και του Οιδίποδα, προτείνοντας ο καθένας τη δική του ανάγνωση, προσπαθώντας να φωτίσουν την βασική σύγκρουση, το προπατορικό αμάρτημα:

Ο Φρόϋντ θα μιλήσει για την πατροκτονία στην πρωτόγονη ορδή. Αν και το πρότυπο του είναι η φυσική, θα απομακρυνθεί από την κλινική ψυχολογία και θα στηρίξει τις βασικές του έννοιες στον μύθο. Σύμφωνα άλλωστε με τον  Nietzsche υποστήριζε ο τρόπος µε τον οποίο λειτουργούµε χαρακτηρίζεται από την έµφυτη τάση µας για µεταφορές, η οποία ανοίγει το δρόµο στη µυθοπλασία και την καλλιτεχνική δραστηριότητα. Είναι δηλαδή ο µύθος φορέας των φαντασιώσεών µας.

Ο Στρος θεωρεί ότι το κλέψιμο, ο έλεγχος της φωτιάς από τον άνθρωπο, προϋπόθεση της κοινωνικής και πολιτισμικής του προόδου, είναι παράλληλα το ορόσημο του εκπεσμού, της αποξένωσης του από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Στον μύθο του Οιδίποδα βλέπει κυρίως την απάντηση 'άνθρωπος' στη Σφίγγα, αλλά και στη λεπτομέρεια ότι ο Οιδίπους 'χωλαίνει' (είναι κουτσός), κάτι που δηλώνει ότι τα ανθρωποειδή πέρασαν στην ανθρώπινη κατάσταση χωλαίνοντας, όταν προσπάθησαν να σηκωθούν από τα τέσσερα στα δυο.

Αν και διακρίνονται βέβαια και οι τρεις για τη σφοδρή αντιθρησκευτικότητά τους (αρνούνται την παραδοσιακή θρησκεία), ευαγγελίζονται τελικά την ανάσταση του ανθρώπου στο βασίλειο της δικαιοσύνης, της λύτρωσης και της ευτυχίας. Η ψυχανάλυση επιχειρεί τη χαρτογράφηση της συνείδησης και είναι αποφασισμένη να απαλλάξει την ανθρώπινη ψυχή από τις παιδικές αυταπάτες της θρησκείας, που για τον Μαρξ, ερευνητή των κοινωνικών δυνάμεων, είναι το 'όπιο των λαών'. Ο Μαρξ υπαινίσσεται μια επίγεια παραδεισένια κατάσταση (την αταξική κοινωνία χωρίς φτώχεια, καταπίεση και πόλεμο), απαλλαγμένη από την ανάγκη και τη σύγκρουση, ενώ ο Φρόϋντ ξέρει πως μια τέτοια κατάσταση θα ισοδυναμούσε με την ανάπαυση του Θανάτου.

Στην κοινωνική ανθρωπολογία του ο Στρος, μελετώντας την 'πρωτόγονη σκέψη' των αγρίων φυλών (πάνω από 800 ινδιάνικους μύθους), προσπαθεί να βρει τις σταθερές των πολιτιστικών συστημάτων, την βαθύτερη δομή (τη γραμματική των μύθων), τον οικουμενικό κώδικα που θα μπορούσε να εξηγήσει την τεράστια (επιφανειακή) πολιτιστική ποικιλία.

Και οι τρεις θα δουν δυναμικά την ανθρώπινη εξέλιξη, μέσα από τη σύγκρουση δυο πόλων, τη διαλεκτική σύγκρουση αντιθέτων που, σε κοινωνικό επίπεδο είναι η πάλη των τάξεων (Μαρξ), η σύγκρουση-αντιπαράθεση των ενστίκτων της ζωής και του θανάτου στο ενορμητικό δυναμικό του ανθρώπινου ψυχισμού (Φρόϋντ) και η σύγκρουση φύσης και πολιτισμού  στο επίπεδο της ανθρωπολογίας (Στρος).

Οι πολιτικές ιδεολογίες δεν είναι παρά οι σύγχρονοι μύθοι

Και τα τρία συστήματα διαθέτουν: 

• ένα θεμελιακό προφητικό μεσσιανικό όραμα-αποκάλυψη του ιδρυτή-προφήτη,
• μια αρχική ομάδα πιστών μαθητών, αποσχίσεις και αιρέσεις,
• ρυθμιστικά-κανονιστικά κείμενα, παραδομένα από τον εμπνευστή, που οριοθετούν την ορθοδοξία εναντίον αίρεσης, 
• μονόπλευρη ανάλυση,
• χαρακτηριστικά όπως λεξιλόγιο (πχ αδελφέ ή σύντροφε), εμβλήματα (σταυρός, σφυροδρέπανο), συμβολικές χειρονομίες (σχηματισμός του σταυρού, ανασηκωμένη γροθιά),
• απαίτηση για απόλυτη αφοσίωση, παράδοση "ψυχή τε και σώματι",
• απατηλές υποσχέσεις, απραγματοποίητες προβλέψεις για τη συντριβή του εχθρού, κλπ.

                       ΄σε όλες τις μεγάλες μάχες, αρχίζουμε να μοιάζουμε με τον αντίπαλο μας΄

Ο πιστός μαρξιστής, ο κλινικός ψυχαναλυτής και ο στρουκτουραλιστής ανθρωπολόγος, νοσταλγοί και οι τρεις του απόλυτου,  της πανάρχαιας θρησκευτικής βεβαιότητας, για καθολική εξήγηση και εγγυ-ημένη προφητεία, θα εξοργιστούν βέβαια με τη σύγκριση, όπως και οι ζηλωτές των συστημάτων τους. Εμείς όμως οι άλλοι, δικαιούμαστε, να επιχειρήσουμε μια άλλη ανάγνωση και να σκεφτούμε  πχ ότι:

Το φιλοσοφικοπολιτικό πρόγραμμα του Μαρξ

Αν προχωρήσει κανείς πέραν της εξαιρετικής ανάλυσης του για τη δομή της καπιταλιστικής οικονομίας και το ρόλο της στην κοινωνική και ιστορική εξέλιξη, θα φτάσει στην ιδεαλιστική (εγελιανή) του θέση για το τέλος της ιστορίας με την βέβαιη έλευση του κομμουνισμού (ακόμα την περιμένουμε), την επιστημονικά (;) προδιαγεγραμμένη κοινωνική εξέλιξη. 

Ο προφήτης Μαρξ (ως ένας σύγχρονος Προμηθέας, που φέρνει στη σκλαβωμένη ανθρωπότητα τη δάδα της εξέγερσης και της αλήθειας), μεγαλωμένος στην ατμόσφαιρα των εβραίων ραββίνων της οικογένειας του (με σαφές εβραϊκό υπόστρωμα στη σκέψη του), προλέγει την μελλοντική, αλλά βέβαιη έλευση του Μεσσία (προλεταριάτου, απαλλαγμένου από το προπατορικό αμάρτημα της ατομικής ιδιοκτησίας), με την ιστορική (θεϊκή) αποστολή να οδηγήσει τη σκλαβωμένη ανθρωπότητα στη νέα αυγή της ελευθερίας (τη γη της επαγγελίας, τον παράδεισο, αταξική κοινω-νία), σε έναν κόσμο που θα βασιλέψει ο νέος νόμος (η ισότητα).

Και βέβαια υπάρχει ένα ιερό βιβλίο-κείμενο (η Βίβλος, το Κεφάλαιο), ένας χαρισματικός απόστολος-ηγέτης (λέγε με Παύλο ή Λένιν), αιρέσεις (οπορτουνιστές, ρεβιζιονιστές, μαοϊκοί, ευρωκομμουνιστές κλπ) και ορθοδοξία, ένας καλοστημένος συγκεντρωτικός γραφειοκρατικός μηχανισμός (Εκκλησία ή Κόμμα) και τέλος βέβαια το μεγάλο πλήθος των φανατισμένων πιστών, που στο όνομα της ιδεολογίας-πίστης, δεν θα διστάσουν να διαπράξουν τα μεγαλύτερα εγκλήματα.

Η φροϋδική μυθολογία

H μεγαλοφυής φροϋδική θεωρία, για τη δομή της ανθρώπινης συνείδησης, στηριγμένη κύρια στη διαίσθηση και την ενδοσκόπηση (και όχι σε κλινικές παρατηρήσεις) του χαρισματικού ιδρυτή της, μας προτείνει μια στρωματογραφία (μια τριμερή αρχιτεκτονική διαστρωμάτωση)  της ψυχής: Αυτό, Εγώ, Υπεργώ, αλλά και τις δυναμικές διαδικασίες της εξιδανίκευσης και της απώθησης και των επιπτώσεών της στη συμπεριφορά. Δυο είναι οι κυρίαρχοι παράγοντες, οι θεότητες που κυβερνούν την ανθρώπινη ψυχή (όπως μας έχει διδάξει άλλωστε και ο μέγας ψυχολόγος Ευριπίδης, στις Βάκχες του): ο Έρωτας και ο Θάνατος (Φρόϋντ, 'Πέραν της αρχής της ηδονής').

Προσπαθεί να εδραιωθεί πάνω στις φυσικές επιστήμες και κυρίως στη βιολογία  (το πρότυπο του είναι η φυσική και η αξιωματικά θεμελιωμένη θεωρία του Δαρβίνου), στερείται τελικά επιστημονικής βάσης, αφού δεν επιτρέπει τη δυνατότητα διάψευσης της (Πόππερ). Οι αλήθειες της, εικασίες σε μεγάλο βαθμό, παρά τη γόνιμη δυναμική τους και την πολύ μεγάλη επίδρασή τους στον δυτικό πολιτισμό (διαποτισμένο σήμερα με τα φροϋδικά μοντέλα), δεν είναι παρά ενοράσεις αισθητικής φύσης, όπως τις συναντάμε στην τέχνη και τη λογοτεχνία.

Οι 'αποδείξεις' του αντλούνται περισσότερο από την ανάλυση του Σαίξπηρ και των αρχαίων μύθων, παρά από κλινικά και στατιστικά στοιχεία. Επιλέγει πχ να στηρίξει το Οιδιπόδειο στον Οιδίποδα του Σοφοκλή που, δια στόματος Ιοκάστης, δηλώνει ότι: "πολλοί θνητοί ως τώρα στα όνειρά τους έσμιξαν με τη μητέρα".

Η ουσιαστική τραγωδία του γοητευτικού κατά τα άλλα ψυχαναλυτικού εγχειρήματος, πλούσιου σε εικόνες, σενάρια, μεταφορές, παραμένει ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί οικουμενικό, αφού συνδέεται άρρηκτα με το συγκεκριμένο κοινωνικό και εθνολογικό περιβάλλον της Βιέννης. Ακόμη κι αν δεχτεί κανείς πως το οιδιπόδειο σύμπλεγμα ισχύει για κάποιους, ότι δίνει καλές δυνατότητες ερμηνείας της συμπεριφοράς, η απόσταση μέχρι να το θεωρήσουμε σαν παγκόσμια εκπροσώπηση ενός ασυνείδητου κινήτρου είναι μεγάλη. Μέχρι σήμερα δεν έχει εμφανιστεί καμία κλινική, πειραματική επαλήθευση της. Ισχύει πχ το μοντέλο της ψυχανάλυσης στις μητριαρχικές ή τις πρωτόγονες κοινωνίες; Εξηγεί ικανοποιητικά τη γυναικεία ψυχολογία;

Η επίδραση της ψυχανάλυσης είναι τέτοια που, όπως επισημαίνει ο Στάϊνερ, κατάφερε να επινοήσει σχεδόν τους αναγκαίους ασθενείς της, για να επιβεβαιώσει τις εικασίες του ιδρυτή της. Ένα πλήθος νευρώσεων ξεπήδησαν από τη στιγμή που ο Δάσκαλος μας έμαθε πως να τις περιμένουμε, δημιουργώντας τις 'αντικειμενικές' ενδείξεις που τον αυτο-επιβεβαιώνουν.

Η ψυχική ισορροπία όμως που ευαγγελίστηκε ο Φρόϋντ, παρα-μένει άλλη μια υπόσχεση που δεν εκπληρώθηκε. Δικαιού-μαστε  σήμερα να αναρωτηθούμε αν τελικά εκείνο που πετύχαμε με την ψυχανάλυση είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου ή η καινούργια του υποταγή, με την αντικατάσταση του (άμισθου) πνευματικού από τον (πολύ καλά αμοιβόμενο) ψυχαναλυτή μας.

η δομική ανθρωπολογία του Λεβί-Στρος

Το έργο του Μαρξ και του Φρόϋντ θα επιχειρήσει να ολοκληρώσει ο ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss, που παρά την επίκληση του στη επιστημονικότητα, δεν θα αντισταθεί να φτιάξει τη δική του μυθοπλασία.

Το δίπολο που δεσπόζει στην ανάλυση του και παγιδεύει στην ένταση του τον άνθρωπο, είναι: φύση/πολιτισμός. Η ρήξη με τη φύση (το προπατορικό δηλαδή αμάρτημα), η καταστροφική μετάβαση από τη φυσική κατάσταση στον πολιτισμό (που και ο Φρόϋντ θεωρούσε σαν πηγή δυστυχίας), έχει αφήσει τα σημάδια της στη φύση, αλλά και στην ανθρώπινη ψυχή. Η γλώσσα και ο έλεγχος της φωτιάς, μας αποξένωσαν από την επικοινωνία με τους άλλους ζωώδεις συγγε-νείς μας και τον φυσικό νόμο. Η φύση θα πάρει κάποτε την εκδίκηση της, για τον όμορφο κήπο της Εδέμ που μας δόθηκε να διαφυλά-ξουμε, αλλά εμείς οι άφρονες καταστρέψαμε.

Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι, το ολοκαύτωμα και η απειλή ενός πυρηνικού πολέμου, είναι οι πρώτες ενδείξεις. Το απαισιόδοξο προφητικό του όραμα είναι σκληρό, όσο και η Αποκάλυψη του Ιωάννη: "ο άνθρωπος θα καταστρέψει το περιβάλλον κι όταν δεν θα έχει κάτι άλλο να σκοτώσει, θα στραφεί ενάντια στο εαυτό του.  Είναι εξάλλου πολύ αργά για να αλλάξουμε αυτή τη ροή." Σας θυμίζει τίποτα από το σημερινό τρομοκρατικό επιστημονικό (;;;) σενάριο για την υπερθέρμανση του πλανήτη;

επίλογος

Ο φροϋδισμός κι ο μαρξισμός, σύγχρονα σενάρια λύτρωσης, αποσύρονται σήμερα από το προσκήνιο της ιστορίας, διασπασμένοι σε δεκάδες αντίπαλες εκκλησίες-σχολές και αιρέσεις, σε άγρια διαμάχη μεταξύ τους. Οι απόπειρες τους, ενώ άσκησαν μεγάλη επίδραση στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, αποδείχθηκαν τελικά ατελέσφορες. Ζήσαμε την οικτρή χρεοκοπία της μαρξιστικής υπόσχεσης (ο μαρξισμός θυμίζει σήμερα μια μεγάλη άδεια εκκλησία), αλλά και τη μερική πραγματοποίηση του φροϋδικού προγράμματος. Το κενό παραμένει, το μαρτυρούν: το φούντωμα της αστρολογίας, η αναθέρμανση του αποκρυφισμού (μέντιουμ, χειρομάντεις και χαρτορίχτρες). Η λατρεία του μη λογικού στις μέρες μας θριαμβεύει, η δίψα για το υπερβατικό φουντώνει  και οι άνθρωποι στρέφουν ξανά το βλέμμα τους έξω από τη γη: στα άστρα, στα UFO και στα εξωγήινα 'πράσινα ανθρωπάκια'.

Η κρίση εμπιστοσύνης στον δυτικό πολιτισμό, αναζωπυρώνει ακόμη το ενδιαφέρον για τις ανατολικές φιλοσοφίες. Ο οριενταλισμός, μια πρόχειρη και επιφανειακή προσφυγή στη σοφία της Ανατολής,  είναι η νέα μόδα της δύσης: διαλογισμός, γιόγκα, φενγκ-σούι, εξιδανίκευση εκκεντρικών αξιών μιας άλλης άγνωστης κουλτούρας. Αστραφτερές ανοησίες, αγύρτες και κερδοσκόποι γκουρού, που εφορμούν στα πλήθη των εύπιστων, αφελών και απογοητευμένων-απελπισμένων ανώριμων μαζών. Όπως δήλωσε άλλωστε ο Άγγλος συγγραφέας G. Chesterton:

"όταν κάποιος παύει να πιστεύει στο θεό, 

δεν είναι ότι δεν πιστεύει πια σε τίποτε. 

απλά πιστεύει σε οτιδήποτε".

Η αντικειμενική, η αποστασιοποιημένη αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας για τα μυστήρια του κόσμου, δεν εγγυάται τη σωτηρία μας (κατά τον Στάϊνερ). Αντίθετα μπορεί να μας καταστρέψει. Αποστρέφοντας το βλέμμα μας από τον άνθρωπο, την πείνα, τη δυστυχία και τη μισαλλοδοξία, δεν πρόκειται να βρούμε τη λύτρωση.

ο συγγραφέας: George Steiner

"η σκέψη είναι η πιο κοινή,  η πιο φθαρμένη, η πιο επαναλαμβανόμενη πράξη μας. αυτός κι αν είναι λόγος για βαθιά, ακατάλυτη θλίψη ! "

Θεωρητικός και κριτικός της λογοτεχνίας ο Στάινερ, ένας από τους πιο πολυσύνθετους λόγιους της εποχής μας, γεννημένος το 1929 στο Παρίσι, από εβραίους γονείς αυστριακής καταγωγής, μετανάστευσε το 1940 στην Αμερική.

"η σκέψη συγκαλύπτει τόσα όσα αποκαλύπτει. 
ίσως και πολύ περισσότερα !"

Νοσταλγία του Απόλυτου, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2007, 

τίτλος πρωτοτύπου: Nostalgia for the Absolute, 2000. 

'Ενα μεστό βιβλιαράκι 112 σελίδων μικρού μεγέθους, που επισημαίνει τη μυθολογική στήριξη, τις συγκεκαλυμμένες μεταφυσικές παραδοχές και τα θρησκευτικά χαρακτηριστικά, τριών σημαντικών ορθολογικών συστημάτων σκέψης, που λειτουργούν ως σύγχρονες 'μεταθρησκείες', προφητεύοντας ένα τέλος ευτυχές (Μαρξ) ή σκοτεινό (Φρόϋντ και Λεβί-Στρος). Πρόκειται για τη δημοσίευση 5 ραδιοφωνικών του διαλέξεων, το 1974, με τίτλους: Οι κοσμικοί μεσσίες, Ταξίδια στην ενδοχώρα, Ο χαμένος παράδεισος, Τα πράσινα ανθρωπάκια και Έχει μέλλον η αλήθεια;

Από τα μεταφρασμένα στα ελληνικά έργα του, θα σας πρότεινα ανεπιφύλακτα το ογκώδες (500 σελίδες) 'Αντιγόνες' εκδ. Καλέντζης 2001 και το μικρούλι (μόλις 85 σελίδες) ¨Δέκα (πιθανοί) λόγοι για τη μελαγχολία της σκέψης¨, εκδ. Βελέτζας, Scripta,  Αθήνα 2007.