Τα πορτρέτα του Φαγιούμ

βλέμματα 

 κατευθείαν από την αρχαιότητα ...

... βλέμματα προς την αιωνιότητα

Η μεγαλύτερη συλλογή έργων τέχνης της αρχαιότητας, πάνω από 1.000 όμορφες και μυστηριώδεις προσωπογραφίες καθημερινών ανθρώπων (κι όχι ηρώων, θεών ή ηγεμόνων), που πρωτοεμφανίστηκαν στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1880. Η ανακάλυψή τους ήρθε να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην ιστορία της ζωγραφικής. Αποτελούν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη ζωγραφική της κλασικής αρχαιότητας και την βυζαντινή αγιογραφία.

                                    

Νεκρικά πορτρέτα και σάβανα (νεκρικά πετάσματα) υψηλής καλλιτεχνικής αξίας, ανδρών, γυναικών και παιδιών, των 3 πρώτων αιώνων μΧ., ζωγραφισμένα σε ξύλινα πινακίδια, πλάτους 1,5-2 χιλιοστών της ενδημικής συκομουριάς. Σήμερα  βρίσκονται διεσπαρμένα  σε μεγάλα μουσεία στην Αίγυπτο, την Ευρώπη και την Αμερική.

  

Αριστερά, ένα εκπληκτικό πορτραίτο: ‘Το κορίτσι με τα κοσμήματα’ (110-120 μΧ), μοιάζει ήδη με βυζαντινή εικόνα. Εγκαυστική σε ξύλο  διαστάσεις  0,43x0,34 μ, Βασιλικό Μουσείο Εδιμβούργου.

   

                          

                            στο βλέμμα τους μοιάζει να καίει το καντήλι της αιώνιας ζωής 

                                                              (Αντρέ Μαρλό)

      

Τα πορτρέτα του Φαγιούμ, ρεαλιστικά, αλλά και μυστηριώδη, αινιγματικά, έχουν χαρακτη-ριστεί, "ιμπρεσιονιστικά" και "παράξενα μοντέρνα". 

Είναι έργα ελληνο-αυγυπτιακής τέχνης, 
από τη ρωμαϊκή εποχή. 

δηλαδή ένα εκπληκτικά ενδιαφέρον αμάλγαμα τριών μεγάλων πολιτισμών.
Παρά τις πολιτιστικές εισαγωγές από την Ελλάδα, οι βαθιές γηγενείς κληρονομιές ενός ιδιαίτερα ανεπτυγμέ-νου πολιτισμού της Αιγύπτου, είναι ισχυρές, επιμένουν παρά την παρακμή της. 

• Από την ελληνική τέχνη παίρνουν την τεχνική, τη φωτοσκίαση και την απαίτηση της πιστής απεικόνισης. 
• Από την αιγυπτιακή κουλτούρα την ενσωμάτωσή τους στις μούμιες και τη διακόσμηση τους  με αιγυπτιακές θεότητες και φύλα χρυσού (σε στεφάνια ή στο επίχρυσο γύψινο πλαίσιο). 
• Το 'πάντρεμα' ολοκληρώνεται με τη ρωμαϊκή κουλτούρα (τη μόδα), που υιοθετούν  στα ρούχα και την κόμμωση.

Από τον 3ο αι. ήταν διαρκώς περισσότερες οι προσωπογραφίες που κατασκευάζονταν με τέμπερα, τεχνική η οποία, από τα μέσα του 4ου αι., επιβλήθηκε οριστικά, αντί της εγκαυστικής. Κατά την ίδια εποχή, όπως φαίνεται από τα ευρήματα τόσο του Φαγιούμ, όσο και άλλων τοποθεσιών της Αιγύπτου, η συνήθεια να καλύπτεται η μούμια με ταινίες και να σκεπάζεται με λινό χιτώνα αντικαταστάθηκε από μια πιθανότατα συριακή συνήθεια, να ντύνουν τον νεκρό με μάλλινα και λινά ρούχα, κοσμημένα με χρώματα ή ασπρόμαυρα, με μυθολογικές ή θρησκευτικές παραστάσεις, εξαιρετικής ομορφιάς.

Νεκρική προσωπογραφία (1ος-2ος αι. μ.Χ.) από το Φαγιούμ της Αιγύπτου (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι).
 Αγγλική φαγεντιανή, έργο του 18ου (Μουσείο Βικτορίας και Αλβέρτου, Λονδίνο). 


'... ένταση στο βλέμμα, το υγρό, ούτε  χαρούμενο ούτε λυπημένο, με απορία και αοριστία, που παρατηρεί (στο τώρα) και διαισθάνεται (στο μέλλον). H ψυχή (η εσωτερική δύναμη, το βάθος της υπάρξεως), βγαίνει φωτιστικά στο πρόσωπο, με μια νοσταλγική  σοβαρότητα και απλώνεται ως ήθος στο πρόσωπο. Τα πρόσωπα του Φαγιούμ είναι, με την ψυχή στα μάτια, παρόντα και στον θάνατο'...

Στέλιος Ράμφος

Για παράδειγμα το κεφάλι του αγοριού, προεξέχει από το ανοιχτόχρωμο φόντο δημιουργώντας την εντύπωση του πραγματικού βάθους. Το πρόσωπό του έχει σχηματιστεί με ρέουσες πινελιές και με ένα απαλό μίγμα φωτεινών και σκούρων χρωμάτων. Το φως έρχεται από πάνω και αριστερά.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα σκούρα καστανά μάτια με τις μαύρες κόρες να αντανακλούν το φως με φωτεινά στίγματα. Αυτός ο τρόπος ζωγραφικής, που είναι κατά πολύ διαφορετικός από τον παραδοσιακό Αιγυπτιακό, αλλά γνωστός στην Αίγυπτο των Πτολεμαίων, προέρχεται από την κλασσική Ελλάδα του 5ου και του 4ου προ Χριστού αιώνα.

"Ο απελεύθερος Ευτύχης" (193-211 μΧ), όπως αναφέρει ελληνική επιγραφή με μαύρα γράμματα στο χιτώνα του.


'... ο άνθρωπος της ελληνιστικής περιόδου, ζώντας σε έναν κοσμοπολίτικο πολυθρη-σκευτικό κόσμο της ύστερης αρχαιότητας, με το πολιτιστικό του πάντρεμα από το ανακάτεμα των παραδόσεων, που χάνουν την αρχική την παρθενική τους παρηγορητική δύναμη (όπου το παλιό έχει οριστικά τελειώσει) μοιάζει λιγότερο βέβαιος: 

δεν πιστεύει, αλλά θέλει να πιστέψει, 

μια πίστη όμως βασανισμένη, που δεν ακουμπάει πια στο δεκανίκι της βεβαιότητας κι η τέχνη του δείχνει αυτήν ακριβώς την περιπέτεια της ψυχής, την διχογνωμία περί του θείου...'  (Απόστολος Δοξιάδης)

Η τεχνική της εγκαυστικής θεωρείται πως αναπτύχθηκε από τους έλληνες, που αρχικά καλαφάτιζαν, με μίγμα κεριού και κολοφώνιου και στη συνέχεια έβαφαν και ζωγράφιζαν τα ξύλινα καράβια τους. Το χρώμα (σε σκόνη), ανακατεμένο με λιωμένο μίγμα κεριού και κολοφώνιου (κάποτε χρησιμο-ποιούσαν και ρετσίνι ή μαστίχα Χίου), 

δουλευότανε με πινέλο ή κέστρο (μια μεταλλική σπάτουλα) και άντεχε στον ήλιο, τον αέρα και το αλάτι της θάλασσας. 


Το στρώμα της ζωγραφικής ήταν παχύ-ανάγλυφο και στο τέλος το ‘σιδέρωναν’ (‘έγκαυση’) με ένα πυρωμένο σίδερο, το καυτήριο, που έδενε την επιφάνεια και ομογενοποιούσε τα κομμάτια της.

Αριστερά σάβανο (ή νεκρικό πέτασμα), μια "απόκοσμη" σύνθεση, που αποτυπώνει με τον πιο γλαφυρό τρόπο τη συνάντηση του Ελληνικού με τον Αιγυπτιακό πολιτισμό. Η μορφή του νεκρού σε φυσικό μέγεθος στη μέση, με λευκό χιτώνα και ιμάτιο, να προστατεύεται από τον θεό Άνουβι (δεξιά, με μορφή τσα-καλιού) και τον Όσιρι (με μορφή μούμιας) αριστερά. Δεξιά προσωπογραφία σε σαρκοφάγο-μούμια, επιχρυσωμένη (μήκους 1,67 Βρετανικό Μουσείο) του Αρτεμίδωρου (2ος μΧ αιώνας), από τη Σακάρα, με την επιγραφή "καλή ψυχή Αρτεμίδωρε".

    

Στο Φαγιούμ, που γνώρισε μεγάλη άνθηση την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας (από την κατάληψη της Αιγύπτου το 31 μΧ) κατοικούσαν έλληνες, αιγύπτιοι, ρωμαίοι, αλλά και σύριοι, λίβυοι, νουβιανοί και εβραίοι.

      
  

"Ο ιερέας του Σέραπι"

Ένα αριστούργημα της ελληνικής νατουραλιστικής παράδοσης, που θυμίζει Ρέμπραντ στην ένταση της απόδοσης και την ανθρωπιά της προσέγγισης, που σχεδόν μας αναστατώνουν με την παρουσία τους. Δεν ασχολούνται με το περιβάλλον, τα αντικείμενα, αλλά επικεντρώνουν στο βλέμμα. 

έντονο βλέμμα, 

λεπτή μελαγχολία, 

αμεσότητα και εκπληκτική εκφραστικότητα

Αγόρι, όπως δείχνει η αλογοουρά του Ώρου πίσω από το αυτί, προεφηβικής ηλικίας, με κομψά, σχεδόν θηλυκά χαρακτηριστικά.  Η αλογοουρά κοβότανε όταν το αγόρι έμπαινε στην εφηβεία. 

Οι σκιές στην αριστερή πλευρά του προσώπου, του λαιμού, του χιτώνα και κάτω από το δεξί μάτι, μαρτυρούν μια έντονη φωτεινή πηγή στα δεξιά του αγοριού.

Τα πρόσωπα των πορτραίτων ανήκουν κυρίως σε άτομα της άρχουσας τάξης, εμπόρους, γαιοκτήμονες, ρωμαίους και έλληνες αξιωμα-τούχους, όλους εκείνους που είχαν την οικονομική άνεση να  παραγγείλουν, όσο βρίσκονταν ακόμα στη ζωή, ένα πορτραίτο για τη μούμια τους, κάτι που θα τους εξασφάλιζε την μεταθανάτια αθανασία. Οι προσωπογραφίες φυλάσσονταν στο σπίτι, όπως οι φωτογραφίες μας σήμερα.

Άριστα διατηρημένα εξαιτίας του ξηρού κλίματος της αιγυπτιακής ερήμου, 
τα πορτραίτα Φαγιούμ είναι ζωγραφισμένα είτε με την τεχνική της  εγκαυστικής σε ξύλο
ή της τέμπερας σε λινό (πανάκριβο πολυτελές υλικό, στο σάβανο). 

Οι τεχνικές αυτές προέρχονται από την αρχαιο-ελληνική ζωγραφική παράδοση, που συνεχίστηκε στις πρωτοχριστιανικές εγκαυστικές εικόνες της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.

"Νέα", 
μια από τις ωραιότερες προσωπογραφίες του Φαγιούμ.

Κάτω: αυτοπροσωπογραφία του Πικάσο και Φαγιούμ (παρατηρήστε τις ομοιότητες).

   

το στερνό βλέμμα

"... στα Φαγιούμ το βλέμμα είναι σώμα. 
τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε (δεν θα γινόταν) να κρατάει την εικόνα 
σε τούτη την άκρη του γκρεμού, 
σε εκείνο το σημείο που πια ο γκρεμός έχει αρχίσει. 

αλλιώς: 

οι Φαγιούμ πέθαναν κι όμως βλέπουν. 
Δεν θα ξαναπώ εγώ, γιατί; 

γιατί πριν από τον θάνατό μας, 
σταθήκαμε ο ένας με τον άλλον απέναντι. 

γιατί πια κοιταχτήκαμε..."

Θανάσης Τριαρίδης

Το άρθρο στηρίχτηκε κυρίως στο βιβλίο της Ευφροσύνης Δοξιάδη:

 "Τα πορτραίτα του Φαγιούμ".

     

Δείτε τη συνέχεια στο άρθρο: Από τα πορτραίτα του Φαγιούμ στις Βυζαντινές εικόνες.