Νωπογραφία (1)

Ζωγραφική επί τοίχου


Τοιχογραφία της Πομπηίας

Η τεχνική

Η νωπογραφία είναι τοιχογραφία με χρώματα διαλυτά στο νερό, που τοποθετούνται επάνω στο κονίαμα (σοβά) του τοίχου, χωρίς συνδετικό, όσο είναι ακόμα νωπό. Είναι γνωστή και σαν φρέσκο (fresco, secco, mezzo fresco) και έχει αποδειχτεί τεχνική εξαιρετικά ανθεκτική στο χρόνο.

Για να γίνει χρειάζεται ένα υπόστρωμα σοβά, που απο-τελείται από τρία στρώματα κονιάματος: το κατώτερο, είναι ο χοντρός σοβάς, πάχους 10 χιλιοστών περίπου, που τοποθετείται κατευθείαν πάνω στον τοίχο. Aποτελείται από ένα μέρος ασβέστη και δύο μέρη ποταμίσιας άμμου (χωρίς αλάτι, κοσκινισμένη και καλά πλυμένη) ή πιο σπάνια αργιλώδους χώματος (που ανακατεύεται με άχυρο, που δημιουργεί συνοχή και  αποτρέπει τα σκασίματα του σοβά, που προκαλεί ο ασβέστης). Tο δεύτερο στρώμα, είναι ο λεπτός σοβάς ή «επίστρωμα», πάχους 3 χιλιοστών, με λιγότερο ασβέστη και πιο λεπτή άμμο (και κάποτε πολύ λεπτή μαρμαρόσκονη) και τέλος το τρίτο, η ζωγραφική επιφάνεια, πάχους 2 χιλιοστών.
Το έργο σχεδιάζεται ολόκληρο με πινέλο και πράσινο ή κόκκινο χρώμα, στο κατώτερο στρώμα του κονιάματος.


Ύστερα ένα μικρό μέρος του, τόσο όσο κρίνει ο καλλιτέ-χνης ότι μπορεί να ζωγραφίσει μέσα σε μία ημέρα, καλύ-πτεται με το δεύτερο στρώμα του κονιάματος, που ζωγρα-φίζεται όσο ακόμα είναι νωπό.
Το υπόλοιπο τμήμα της σύνθεσης, που δεν εκτελέστηκε την ίδια ημέρα, παραμένει σχεδιασμένο στο πρώτο στρώ-μα, ώστε να χρησιμεύει για οδηγός της σύνθεσης.
Η οριστική σχεδίαση του έργου στο επίστρωμα γίνεται με τη βοήθεια των χαρτονιών. Είναι φύλλα πολύ χοντρού χαρτιού, στα οποία έχει σχεδιαστεί με απόλυτη ακρίβεια η σύνθεση.
Ύστερα με μια βελόνη δημιουργούνται μικρές τρύπες στο χαρτί, σε όλο το περίγραμμα του σχεδίου.
Τοποθετείται τότε το χαρτί επάνω στο κονίαμα και τινάζεται στις τρύπες ένα σακούλι, που περιέχει χρωστική ουσία σε σκόνη.

Η σκόνη αυτή επικάθεται στο νωπό κονί-αμα και σχηματίζει το σχέδιο, που μπορεί ο καλλιτέχνης, αν θέλει να το σταθερο-ποιήσει περισσότερο, να το χαράξει με αιχμηρό εργαλείο. 
Έπειτα αρχίζει η καθαυτό ζωγραφική εργασία, που όταν ολοκληρωθεί και στεγνώσουν τα χρώματα, ακολουθεί η στίλβωση (το γυάλισμα), που ίσως γινόταν με ασπράδι αυγού και τρίψιμο της επιφάνειας. 


Η χρωματική της παλέτα της είναι πολύ πιο περιορισμένη από εκείνη της τέμπερας ή της εγκαυστικής, γιατί χρησιμοποιεί σαν λευκό χρώμα τον ασβέστη, με τον οποίο λίγα μόνο χρώματα μπορούν να αναμειχθούν.

Η τεχνική της βασίζεται στην ιδιότητα που έχει ο ασβέστης, όταν ενωθεί με άμμο ποταμίσια ή με αργιλώδες χώμα, να σχηματίζει, καθώς ξεραίνεται, ένα κονίαμα με σκληρή κρυσταλλική επιφάνεια.

Τοποθετούμενο το χρώμα στο κονίαμα αυτό, όσο ακόμα είναι νωπό, εισχωρεί βαθιά και στερεώνεται, σε τέτοιο βαθμό ώστε να αντέχει όχι μόνο στο πλύσιμο με νερό, αλλά και για αιώνες στις καιρικές συνθήκες. 
Οι καταλληλότερες χρωστικές ουσίες είναι εκείνες που αντέχουν καλύτερα στον ασβέ-στη, όπως τα οξείδια του σιδήρου, από τα οποία προέρχονται τα κίτρινα, τα καστανά και τα κόκκινα.

Κατάλληλα επίσης χρώματα είναι το γαλάζιο και το πράσινο του κοβαλτίου, ενώ άλλες ουσίες πρέπει να χρησιμοποιούνται με μεγάλη προσοχή, γιατί εύκολα αλλοιώνονται.

Η νωπογραφία μπορεί να δώσει λαμπρά αποτελέσματα, αλλά απαιτεί απόλυτη κατοχή της τεχνικής (που αποκτάται μόνο με μεγάλη άσκηση), καθώς και την ικανότητα της πολύ γρήγορης και σίγουρης ζωγραφικής εκτέλε-σης, γιατί αντίθετα από τις άλλες ζωγραφι-κές τεχνικές, δεν επιτρέπει γενικά δισταγ-μούς και διορθώσεις (όταν στεγνώσει ο σοβάς το χρώμα δεν μπορεί να σβηστεί).

Από τις μεγάλες ομοιότητες των διακο-σμητικών θεμάτων που χρησιμοποιούν οι τεχνίτες της τοιχογραφίας, με εκείνα της υφαντουργίας και της κεραμικής, συμπε-ραίνουμε πως αρχικά ήταν πιθανότατα αγγειογράφοι. 
Οι εκπληκτικές αυτές τοιχογραφίες, που χρονολογούνται από το 1650 πΧ, είναι από το Ακρωτήρι της Θήρας : οι πυγμάχοι, οι αντιλόπες, οι κροκοσυλλέκτριες και ο ψαράς. 

Παρά τη σαφή επιρροή της αιγυπτιακής ζωγραφικής, οι μορφές εδώ χάνουν τη γνωστή τους γωνιότητα, γλυκαίνουν με καμπύλες και εμφανίζεται το γυμνό ανδρικό σώμα, που θα καθιερωθεί αργότερα στην ελληνική τέχνη.

             

Μπορείτε να τις θαυμάσετε στη 'ναυαρχίδα' των ελληνικών Μουσείων, 

που δεν είναι άλλη από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα.

Αιγυπτιακή τοιχογραφία

Οι τοιχογραφίες της αρχαίας Αιγύπτου, αν και ονομάζονται συνήθως φρέσκα, δηλαδή νωπογραφίες, είναι εκτελεσμένες κατά το μεγαλύτερο μέρος με διαφορετικούς τρόπους από ό,τι η πραγματική νωπογραφία, που, όπως έχει ήδη αναφερ-θεί είναι ζωγραφική επάνω σε νωπό κονίαμα, με χρώματα διαλυμένα σε νερό, που εισχωρούν βαθιά μέσα στο σοβά και στερεώνεται πολύ καλά. Παρατηρείστε ότι πόδια και πρόσωπο παριστάνονται σε πλάγια όψη (προφίλ), αλλά το σώμα-στήθος και το μάτι σε πρόσοψη.

Οι Αιγύπτιοι ζωγράφοι προτιμούσαν την τεχνική της τέμπερας, ανακάτευαν δηλαδή τα χρώματα με κρόκο αβγού, λάδι, γάλα ή μέλι, σαν συνδετικό και τα τοποθετούσαν πάνω στο ξερό κονίαμα (τεχνική secco). Είναι οι πρώτοι που ανακαλύπτουν τεχνητές βαφές.

      

 Χαρακτηριστικό τους το "αιγυπτιακό μπλε"(επάνω δεξιά).

Μινωική τοιχογραφία

Οι δυνατότητες που δίνει η μεγάλη επιφάνεια, σε σχέση με τα αγγεία, έδιναν νέες δυνατότητες, που αξιοποιήθηκαν από τους τεχνίτες για να παραστήσουν λεπτομερείς εικόνες της καθημερινής τους ζωής. Έτσι πέραν της καλλιτεχνικής τους αξίας, οι τοιχογραφίες μας δίνουν εξαιρετικά χρήσιμες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή. όλες όσες διασώζονται (σε σπαράγματα) δεν είναι δυστυχώς ακέραιες, αλλά αποσπασματικές. Η θεματολογία και η τεχνοτροπία τους μαρτυρούν σαφείς αιγυπτιακές και συροπαλαιστινιακές επιδράσεις. Εδώ όμως αντί αφήγηση ιστορικών γεγονότων και βασιλικών κατορθωμάτων 

"Η λεπταίσθητη Μινωϊκή "μικορογραφική" τέχνη, εκφράζει παραστατικά τον πολύμορφο, σύνθετο, ανοικτό και αεικίνητο μινωικό κόσμο, που σε αντίθεση με την ανατολική και αιγυπτιακή μνημειώδη τέχνη, αποφεύγει τον επιδεικτικό εντυπωσιασμό του ογκώδους και του υπερμεγέθους, τηρώντας τη φυσική κλίμακα, τη ζωηρότητα και τη φρεσκάδα, που τη διαφοροποιεί από την εκγεωμετρισμένη στατικότητα της τέχνης της Ανατολής".                                                            

Νώτα Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη

Δεξιά η ανάγλυφη τοιχογραφία του ταύρου, μια από τις παλαιότερες  της Κνωσού, καλλι-τεχνικό κέντρο της μινωικής ζωγραφικής, που βρέθηκε στον διάδρομο της βόρειας εισόδου του ανακτόρου.

Σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου.

Τα λαμπερά χρώματα των μινωικών τοιχογραφιών, αλλοιωμένα από την πυρκαγιά που έκαψε τα κτίρια (σύμφωνα με πρόσφατες αναλύσεις), ήταν κυρίως ορυκτά ή γαιοχρώματα: άσπρο από καθαρό ασβέστη, κόκκινο από σιδηρούχο χώμα (αιματίτη), κίτρινο από σιδηρούχα κίτρινη ώχρα και μαύρο από ανθρακούχο αργιλικό σχιστόλιθο ή απανθρακωμένα οστά. Χρησιμοποιούν ακόμα το πράσινο από μαλαχίτη (όπως και στην Αίγυπτο) και το αιγυπτιακό μπλε (ή το lapis lazuli, από το Αφγανιστάν).

Και στις τοιχογραφικές διακοσμήσεις των ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού, που είναι από τα πιο ζωντανά τεκμήρια του κρητομυκη-ναϊκού πολιτισμού, χρησιμοποιήθηκαν τέμπερες, όπως και στην Αίγυ-πτο, με την διαφορά ότι οι Κρήτες καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν μια μεικτή τεχνική, που απαιτούσε εξειδίκευση και μεγάλη εμπειρία. ανά-μεσα στην νωπογραφία και την ξηρογραφία. 

Μετά την προετοιμασία της επιφάνειας τοποθετούσαν το χρώμα, πρώτα επάνω σε νωπό κονίαμα (buon fresco) και κατόπιν σε στεγνό (fresco secco).

Καμιά αρχαία ελληνική τοιχογραφία της κλασικής περιόδου δεν έχει σωθεί, πιθανότατα γιατί οι επιφάνειες πάνω στις οποίες ζωγράφιζαν φθείρονταν εύκολα. Οι λίγες σχετικές πληροφορίες που άφησαν οι αρχαίοι συγγραφείς (κυρίως οι περιγραφές του Παυσανία και του Πλίνιου) δεν οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τις χρησιμοποιούμενες τεχνικές. Τα χρώματά τους είναι συνή-θως γαιώδη (κόκκινη και κίτρινη ώχρα), οργανικά (πχ μαύρο από άνθρακα) ή ορυκτά, όπως το πράσινο από μαλαχίτη και το γκριζογάλανο από ριβεκίτη, ενώ το μπλε ήταν μείγμα οξειδίων και άλλων υλικών (αιγυπτιακή τεχνική). 


Για να δηλωθεί η επιδερμίδα στις ανθρώπινες μορφές χρησιμοποιείται το κόκκινο ή καφετί στις αντρικές και το λευκό στις γυναικείες, τεχνοτροπία δανεισμένη από την αιγυπτιακή ζωγραφική.

Οι 'Γαλάζιες Κυρίες' 
Τοιχογραφία, σε γαλάζιο φόντο. 
Υστερομινωϊκή εποχή  Ι , 1500-1450 πΧ.

Κυρίες της αυλής του ανακτόρου της Κνωσού, σε φυσική κλίμακα, με περίτεχνες κομμώσεις και κοσμήματα. 

Μετά την καταστροφή των ανακτορικών κέντρων, της Κνωσού και της Αγ. Τριάδας, το 1450 πΧ, όταν βρίσκονταν στο απόγειό τους, 

δεν υπάρχουν ενδείξεις για συνέχιση της τέχνης της τοιχογραφίας, της κατ εξοχήν τέχνης της επίδει-ξης και της κοινωνικής προβολής. Αργότερα διαδόθηκε, μέσα από τους θαλάσσιους δρόμους, σε όλο το Αιγαίο (Θήρα) και την Ανατολή (Άβαρις της Αιγύπτου).

Η περίφημη 'Παριζιάνα' (δεξιά), απεικονίζει ιέρεια, όπως δείχνει ο ιερός κόμβος πίσω από τον αυχένα της, με έντονα μεσογειακά χαρακτηριστικά και μακιγιαρισμένο πρόσωπο. 

Αποτελεί τμήμα της σύνθεσης της τοιχογραφίας στην "αίθουσα του θρόνου" (κάτω).  Περίοδος της Μυκηναϊκής Δυναστείας στην Κνωσό (1450-1350 πΧ).