Κεραμεικός

εισαγωγή

Στη σημερινή μας βόλτα θα επισκεφθούμε ένα υπέροχο, αν και όχι τόσο γνωστό, αρχαιολογικό πάρκο στην καρδιά της Αθήνας. Σε μια έκταση 40 περίπου στρεμμάτων, ανάμεσα σε ελιές και συκιές, πεύκα και πικροδάφνες, αλλά και πλήθος αγριολούλουδα, θα περπατήσουμε στο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας. 

Ο χώρος, που βρίσκεται στα αριστερά του πεζόδρομου της Ερμού (όπως την συναντάμε από την Πειραιώς), ήταν αρχικά ένα μικρό κομμάτι του αρχαίου δήμου των Κεραμέων, ο Έξω (από το Θεμιστόκλειο τείχος) Κεραμεικός, το 'κάλλιστον προάστειον της πόλεως' κατά τον Θουκυδίδη. 

Εδώ βρισκόντουσαν οι κατοικίες, τα εργαστήρια και τα καταστήματα των αγγειοπλαστών και των αγγειογράφων, που έφτιαχναν και σχεδίαζαν τα περίφημα αττικά αγγεία. 


Ο Ηριδανός όμως, που από την αρχαιότητα διέσχιζε την περιοχή, πλημμύριζε συχνά κι έτσι ο δήμος σταδιακά εγκαταλείφθηκε και η περιοχή άρχισε να χρησιμοποιείται ως χώρος ταφής, για να φτάσει τελικά στην κλασική περίοδο να γίνει το σημαντικότερο νεκροταφείο της Αθήνας.  Η κοίτη του υπάρχει ακόμη και κάποιες από τις φθινοπωρινές μέρες μπορεί να έχει και λίγο νερό.


Θα μπούμε πρώτα για λίγο στο μικρό, αλλά εκπληκτικό Αρχαιολογικό Μουσείο και βγαί-νοντας θα περπατήσουμε στην Οδό των Τάφων, με τα υπέροχα ταφικά ανάγλυφα κι επιτύμβια και μάλιστα στο επίπεδο που περπατούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Πριν την ανασκαφή (που ξεκίνησε εδώ το 1861 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών), το έδαφος

λόγω επιχώσεων ήταν 8-9 μέτρα ψηλότερο, στο σημερινό επίπεδο της Ερμού. Θα δούμε ένα μικρό τμήμα της κοίτης του Ηριδανού, την Ιερά Πύλη και την αρχή της Ιεράς Οδού (με μήκος 22 χλμ., που έφτανε στην Ελευσίνα), τα ερείπια του Πομπείου και του Διπύλου, τη θέση της αρχαίας κρήνης κλπ.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο του Κεραμεικού

Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, σε ένα μικρό λόφο στο νοτιοδυτικό του άκρο, βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο του Κεραμεικού, με είσοδο από τον πεζόδρομο, προς το τέλος της οδού Ερμού (πριν τη συμβολή της με την οδό Πειραιώς), που οριοθετείται από την οδό Πειραιώς και την Ερμού. 

Είναι ένα όμορφο μικρό τετράγωνο, ισόγειο νεοκλασικό κτίσμα, που εγκαινιάστηκε το 1937, επεκτάθηκε το 1960 και ανακαινίστηκε πλήρως το 2012-14. 


Έχει τέσσερις μικρές περιμετρικές αίθουσες, που φιλοξενούν τα ευρήματα της περιοχής, από την προϊστορική ακόμη περίοδο, μέχρι τους κλασικούς χρόνους (στην τελευταία, τη βόρεια) αίθουσα.



Είναι το πλουσιότερο μουσείο, απο-κλειστικά σε ταφικά εκθέματα του έξω Κεραμεικού, που χρησιμοποιήθηκε ως νεκρόπολη αδιάκοπα για 15 αιώνες, από τα καλύτερα του είδους σε όλη την Ελλάδα. 

Τα ευρήματα από τον έσω Κεραμεικό εκτίθενται στο ομώνυμο Μουσείο της Στοάς του Αττάλου. 

Στο κέντρο υπάρχει αίθριο, με γυάλινη στέγη, όπου δεσπόζει ο τεράστιος 'μαινόμενος ταύρος' (κάτω), επιτάφιο μνημείο του Διονυσίου Κολυτέως.

Στην αυλή, μπροστά από το Μουσείο υπάρχει στεγασμένο υπόστεγο σε σχήμα 'Γ', όπου φιλοξενούνται εκπληκτικά ταφικά μνημεία του 4ου αι. πΧ, καθώς και τμήμα του ψηφιδωτού από το Πομπείο. Ανάμεσα τους ο τεράστιος μαρμάρινος σκύλος (Μολοσσός), του 320 πΧ., από τον ταφικό περίβολο του Λυσιμαχίδου, από τις Αχαρνές.




Αριστερά
το γνήσιο και
δεξιά αντίγραφο του
στην οδό των Τάφων.


τα ταφικά ανάγλυφα

 ... κι απ᾿ όλους πρώτες η γυναίκα του κι η σεβαστή του η μάνα
συρομαδιούνταν στο καλότροχο χιμίζοντας καρότσι,
κι ανακρατούσαν το κεφάλι του, κι όλοι εθρηνούσαν γύρω.
Κι όλη τη μέρα αυτή θα δέρνουνταν, ως να βουτήξει ό γήλιος,
χύνοντας δάκρυα για τον Έχτορα στο καστροπόρτι απόξω ...

(Ιλιάδα Ω, 710-715)

Κάτω κάποια από τα ανάγλυφα στο υπόστεγο. Ο καλλιτέχνης δεν υπογράφει ακόμη τα έργα του. Εξαίρεση δυο έργα του γλύπτη Αριστοκλή, που φέρουν την υπογραφή του.

      

Αριστερά η στήλη Κοραλλίου (μέσα 4ου πΧ), από τον ταφικό περίβολο των Ηρακλειωτών, στην οδό των Τάφων. Η νεκρή καθιστή, τείνει το χέρι της στον σύζυγο της Αγάθωνα. Το σκυλάκι στα πόδια της σηκώνει το κεφάλι, να δει τον αποχαιρετισμό, Στο βάθος ένας γενειοφόρος άντρας και μια γυναίκα, πιθανόν δούλη.

Μπαίνοντας στο Μουσείο, βλέπουμε τέσσερα αριστουργήματα του. Στο μικρό χώρο δεξιά, το γνήσιο ανάγλυφο του Δεξίλεου, δεξιά του το εξαίσιο γλυπτό της 'Ευκολίνης' (380-370 πΧ, κόρης του Αντιφάνους (με επιγραφή που ξεκινάει ως εξής: ... αυτή εδώ έχει όνομα ! ...) και ο ναίσκος με τις αδελφές Παμφίλη και Δημητρία (κάτω, αριστερά το γνήσιο ανάγλυφο, στο Μουσείο και έξω το αντίγραφό του).  

Έργο του 325-310 πΧ, που βρέθηκε στη Νοτία Οδό. Τα ταφικά ανάγλυφα αρχικά εξέφραζαν συγκρατημένη θλίψη, αργότερα έντονο πόνο και τέλος απάθεια. Παρατηρήστε πόσο απόμακρες δείχνουν οι δυο γυναίκες, σαν να έχουν φύγει ήδη σε έναν κόσμο υπερβατικό.

Αλλά ας πάμε και στο εκπληκτικό ανάγλυφο του νεαρού Αθηναίου ιππέα Δεξίλεω. Τα χάλκινα όπλα του και το χαλινάρι του αλόγου του λείπουν.

Παριστάνεται έφιππος με κοντό χιτώνα και χλαμύδα, να λογχίζει τον γυμνό αντίπαλο του, που πεσμένος στο έδαφος προσπαθεί να αμυνθεί με το ξίφος του.


Αριστερά
λεπτομέρεια από τη στήλη του Δεξίλεω


και
δεξιά το κενοτάφιο όπου βρέθηκε τοποθετημένο.




Και κάτι ακόμη, πριν πάμε παρακάτω:


δεν είναι ανάγκη παιδιά να έχετε σπουδάσει ιστορία της τέχνης

αρκεί απλά να αντικαταστήστε τον πεσμένο στο έδαφος πολεμιστή με έναν κακό δράκο
και ...
έχετε αυτόματα μπροστά σας (λες και δεν έχουν περάσει 8 ολόκληροι αιώνες) έναν από τους λαοφιλέστερους αγίους μας, τον Άγιο Μεγαλομάρτυρα Τροπαιοφόρο Γεώργιο  στις βυζαντινές εικόνες.

(σύμπτωση; δεν νομίζω !).

Πρόσφατα προστέθηκε στα εκθέματα και το μαρμάρινο αριστούργημα του 420 πΧ :

η γιαγιά (μαμμή) Αμφαρέτη

με το συγκινητικό επίγραμμα: 

ΤΕΚΝΟΝ ΕΜΗΣ ΘΥΓΑΤΡΟΣ ΤΟΔ’ΕΧΩ ΦΙΛΟΝ, 

ΟΜΠΕΡ ΟΤ’ΑΥΓΑΣ ΟΜΜΑΣΙΝ ΗΕΛΙΟ ΖΩΝΤΕΣ ΕΔΕΡΚΟΜΕΘΑ, 

ΕΧΟΝ ΕΜΟΙΣ ΓΟΝΑΣΙΝ ΚΑΙ ΝΥΝ ΦΘΙΜΕΝΟΝ ΦΘΙΜΕΝΗ ΧΩ

'το παιδί της κόρης μου έχω εδώ δα, που στα γόνατά μου κράταγα όταν ζωντανοί βλέπαμε το φως του ήλιου και τώρα νεκρό το κρατώ εγώ η νεκρή'.

  


ΟΚ, αρκετά με το Μουσείο, ώρα να βγούμε και να περπατήσουμε ανάμεσα στις ελιές και τα κυπαρίσσια,  τα αγριολούλουδα  και τα αντίγραφα των γλυπτών μας.




Εκεί ήταν και το 'Δημόσιο Σήμα', ο μεγαλοπρεπής δρόμος, πλάτους 40 μ. και μήκους 1.100 μ., που ένωνε την Αθήνα με την είσοδο της Ακαδημίας και οι δυο πλευρές του αποτελούσαν το χώρο ταφής των επιφανών Αθηναίων (όπως ο Περικλής, αλλά και ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων), αλλά και των πεσόντων υπέρ της πόλης, την περίοδο της δημοκρατίας.

η ταφή βρεφών

Οι ταφικές πρακτικές της ταφής και της καύσης στον ελλαδικό χώρο, στην πορεία των αιώνων συνυπάρχουν. Μετά το 478 πΧ. οι ενταφιασμοί (η μακροβιότερη πρακτική) υπερτερούν των καύσεων, που εμφανίζονται ήδη από τη Νεότερη Νεολιθική εποχή και είναι σαφώς ακριβότερη επιλογή.

Τα βρέφη στην αρχαιότητα δεν καίγονται, αλλά ενταφιάζονται, μέσα σε μεγάλα πυθάρια, που συμβόλιζαν τη μήτρα της μητέρας τους.

'εγχυτρισμός'

ετυμ: εν + χύτρα = 
τοποθετώ σε αγγείο

ταφικά αγγεία με οστά παιδικής ταφής.

'τα μωρά της Αστυπάλαιας'

Στη Χώρα της Αστυπάλαιας, τη σημερινή πρωτεύουσα του νησιού, που ήταν και η αρχαία πρωτεύουσα, ανακαλύφθηκαν 2.760 εγχυτρισμοί νεογέννητων και μικρών (!), τοποθετημένοι μέσα σε  λάκκους λαξευμένους στο βράχο.

  

Το ταφικό ανάγλυφο του Ιλισσού

Ο νεκρός Ιλισσός, νεαρός αθλητής, στηρίζεται στο δεξί του πόδι, με τον μανδύα του κρεμασμένο στο αριστερό του χέρι, κοιτάζει μπροστά του, στο άπειρο,

ενώ  ο πατέρας του, στηριγμένος στο μπαστούνι  του, κοιτάζει θλιμμένος και σκεπτικός την απουσία του νεκρού γιου του (ξέρει ότι δεν είναι πια εδώ).

Τα βλέμματα τους δεν συναντιούνται.

Ο σκύλος του μυρίζει ακόμη προσπαθώντας να τον βρει και ο πιστός του δούλος (κάτω αριστερά) θρηνεί απαρηγόρητος σε στάση εμβρύου.

Έργο καλλιτέχνη από το εργαστήριο του Σκόπα (340 πΧ), που βρέθηκε στην κοίτη του Ιλισού το 1874, που θα μπορέσουμε να θαυμάσουμε σε μια άλλη μας βόλτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Εκεί μπορούμε να δούμε μια εξαιρετική συλλογή ταφικών αναγλύφων, όπως τα παρακάτω: του Αριστοναύτη και των Προκλή και Προκλείδη.

 

αττικά ταφικά ανάγλυφα

άκλαφτο κι άθαφτο, αψηφώντας με, μη φύγεις και με αφήσεις,
απ᾿ αφορμή δικιά μου οι αθάνατοι μην οργιστούν μαζί σου 

... μή μ᾿ ἄκλαυτον ἄθαπτον ἰὼν ὄπιθεν καταλείπειν

νοσφισθείς, μή τοί τι θεῶν μήνιμα γένωμαι ... (Οδύσσεια λ, 72-73)

Το 508 πΧ, ο Κλεισθένης με την ΄ισονομία΄ του, περιορίζει τις πολυτελείς ταφές. Η μεγάλη παραγωγή τους αρχίζει από το 420 πΧ, οπότε λήγει μια δεκάχρονη απαγόρευση τους, που είχε επιβληθεί τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου και καλύπτει έναν κυρίως αιώνα  ως το 317 π.Χ., οπότε ο Δημήτριος ο Φαληρέας, που έγινε κυβερνήτης της Αθήνας με τη θέληση του βασιλιά της Μακεδονίας Κασσάνδρου, απαγόρευσε την κατασκευή τους με νόμο, ο οποίος ίσχυσε και μετά την πτώση του για τρεις σχεδόν αιώνες, δηλαδή ολόκληρη την ελληνιστική περίοδο. 

Μαρμάρινο επιτύμβιο ανάγλυφο κόρης με τους γονείς της, 
που βρέθηκε κατά τα πρώτα χρόνια των ανασκαφών. 
Η κόρη εικονίζεται καθήμενη σε σκίμποδα με τα πόδια πάνω σε υποπόδιο, 
να αποχαιρετά τη μητέρα της με την τυπική χειρονομία της δεξιώσεως. 

Στο βάθος ο πατέρας της βαρύθυμος. 

(Β΄ τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ).

  

Τα αττικά επιτύμβια ανάγλυφα έγιναν πρότυπο και για άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, όπου συναντούμε όμοια μνημεία κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. Αρχικά έχουν αρχιτεκτονική πλαισίωση, παρουσιάζονται δηλαδή ως προσόψεις ναΐσκων με δύο παραστάδες, που στηρίζουν ένα αέτωμα. Σε κάποια από τα παλαιότερα παραδείγματα δεν υπάρχουν παραστάδες και η αετωματική επίστεψη είναι ελεύθερη. Με την πάροδο του χρόνου οι ναΐσκοι γίνονται βαθύτεροι και οι μορφές σχεδόν ολόγλυφες, όπως ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του Κεραμεικού,  από τα πιο εξελιγμένα του τέλους του 5ου, εκείνο του Δεξίλεω.

Ο δεκαενιάχρονος Δεξίλεως, γιου πλούσιας οικογένειας από τον δήμο του Θορικού (στη νοτιοανατολική Αττική), που είχε κληθεί να υπηρετήσει στο αθηναϊκό ιππικό και σκοτώθηκε το 394 π.Χ., κατά τον λεγόμενο Κορινθιακό Πόλεμο, σε μια μάχη κοντά στην Κόρινθο μαζί με άλλους τέσσερις ιππείς.

Ντυμένος με κοντό χιτώνα και χλαμύδα (η ενδυμασία του δεν είναι στρατιωτική), εικονίζεται να ιππεύει το ανασηκωμένο στα πίσω πόδια άλογό του και να σκοτώνει με το δόρυ του έναν γυμνό αντίπαλο, που έχει καταρρεύσει στο έδαφος δίπλα στην ασπίδα του και προσπαθεί να αμυνθεί με το ξίφος του. 

Η παράσταση δεν αποτυπώνει μια πραγματική σκηνή μάχης (όπου ο Δεξίλεως είχε σκοτωθεί), αλλά εξιδανικεύει τον νεκρό, προβάλλοντάς τον ως νικητή. 

Της ίδιας περιόδου είναι 

και τα υπέροχα ανάγλυφα του αγαπημένου ζευγαριού Θρασέα και Ευανδρίας(αριστερά)

αλλά και της θλιμμένης  Μνησαρέτης, (δεξιά) 

που βρίσκονται (δυστυχώς) σήμερα στο Μουσείο της Περγάμου, στο Βερολίνο και στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου αντίστοιχα. 

 αναθηματικά ανάγλυφα

Παράλληλα με την παραγωγή των επιτύμβιων αναγλύφων, αναπτύχθηκε στην Αττική (και στη συνέχεια και στην υπόλοιπη Ελλάδα) και εκείνη των αναθηματικών, που αφιέρωναν οι πιστοί μετά από μια ευχή που εισάκουσαν οι θεοί ή ένα τάμα που πραγματοποίησαν. Είναι ορθογώνιοι μαρμάρινοι πίνακες που στήνονταν στα ιερά επάνω σε ψηλές πεσσόμορφες βάσεις και εικονίζουν θεότητες και ανθρώπους που προσεύχονται ή προσφέρουν θυσίες. 

 

Αριστερά αναθηματικό ανάγλυφο,
που βρέθηκε κοντά στην Eννεάκρουνο, στην Αθήνα.

Προέρχεται από το ιερό του ήρωα-ιατρού Aμύνου. 

Σύμφωνα με την επιγραφή πάνω από την παράσταση 
πρόκειται για ανάθημα του Λυσιμαχίδου, γιου του Λυσιμάχου, 
από τις Aχαρνές. 

O αναθέτης κρατεί ομοίωμα ποδιού, 
στο οποίο διακρίνεται διογκωμένη φλέβα, δηλώνοντας την πάθησή του.





Πριν κλείσουμε, ας δούμε κι ένα από τα 'ξενιτεμένα' μας αριστουργήματα: την επιτύμβια στήλη (450-440 πΧ) μικρού κοριτσιού, που βρέθηκε στην Πάρο το 1875 και φιλοξενείται σήμερα στη συλλογή του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης στη Νέα Υόρκη.

επίλογος

Και για να ελαφρύνουμε λίγο το κλίμα από το πολύ θανατικό, ας κλείσουμε με λίγη πλάκα: στη συλλογή του Μουσείου του Paul Getty στις ΗΠΑ, υπάρχει το υπέροχο επιτύμβιο ανάγλυφο (κάτω) με τη νεκρή καθιστή σε σκαλιστή πολυθρόνα, να χαζεύει την ιστοσελίδα της στο facebook (το χούϊ δεν κόβετε όπως βλέπετε, ούτε μετά θάνατον).

Η πιστή της υπηρέτρια κρατάει ανοιχτό το laptop.

Αν δεν με πιστεύτε δεν έχετε παρά να προσέξετε τις ... θύρες usb στο πλάϊ.