Για την αποδόμηση

Αποδόμηση

(deconstruction)

‘η κατάφαση αυτού που αποκλείεται και ξεχνιέται’

Ζακ Ντεριντά

‘ο ακατανόητος της φιλοσοφίας’

Μικρή εισαγωγή 

για ένα σπουδαίο σύγχρονο εργαλείο κατανόησης, ανάλυσης και κριτικής:

Η θεωρία της «αποδόμησης’ (που είναι κυρίως μια κριτική της λογοτεχνίας), απορρίπτει τις προηγούμενες θέσεις των στρουκτουραλιστών, οι οποίοι υποστήριζαν την ύπαρξη σχέσης μεταξύ γλώσσας και νοήματος και μεταξύ κειμένου και αντικειμενικής πραγματικότητας. Αποτελεί την λεπτομερή ανάγνωση κειμένων, με στόχο την υπόδειξη ότι κάθε δεδομένο κείμενο, αντί να είναι ένα ενωμένο όλον, έχει αδιάλλακτα αντιφατικά νοήματα.

Σαν μέθοδος ανάγνωσης δεν συνιστά καταστροφή του νοήματος, αλλά υπονομεύει τους λογοκεντρικούς ισχυρισμούς και τις μεταφυσικές παραδοχές. Αναζητά μέσα στο κείμενο τις αντιμαχόμενες σημασιοδοτήσεις, αρνούμενη τον ισχυρισμό ότι μπορεί να υπάρξει κείμενο νοηματικά μονοσήμαντο. 

Η αποδόμηση δεν προσπαθεί να εντοπίσει τις αδυναμίες και τα κενά του συγγραφέα, αλλά την αναγκαιότητα με την οποία συνδέονται αυτά που εκείνος βλέπει, με εκείνα που δεν βλέπει.

                   αποδόμηση σημαίνει αντίσταση στην τυραννία της εύκολης απάντησης 

'Ενα άλλο κείμενο, πίσω από κάθε κείμενο

Κάθε ‘κείμενο’ κρύβει στο πρόδηλο το λανθάνον, κρύβει δηλαδή κάτω από τις γραμμές του άλλο ένα κείμενο, που κατ’ ανάγκην θα είναι παρόμοιο με το πρώτο, μα ελαφρά μετατεθειμένο, που στην πραγματικότητα είναι ένας συνομιλητής του, το ‘ίχνος του άλλου’, που υποβάλλει τη λογική του συμπληρώματος.

Το συμπλήρωμα δεν είναι μια αντίφαση, είναι πάντα μια διαφορά, αυτό που λείπει και που προσδιορίζει το υπάρχον με την έλλειψή του.

Παράδειγμα από την Γνωστική επιστήμη: το πρόσωπο κάθε γυναίκας που πρωτογνωρίζω, (ένα νέο ‘κείμενο’) συγκρίνετε αυτόματα στη μνήμη μου, με εκείνο της μητέρας μου (και με άλλα αποθηκευμένα πρότυπα) και βγαίνει αυτόματα ο λογαριασμός (πριν προλάβω να σκεφτώ οτιδήποτε), που δεν είναι απαλλαγμένος από συναίσθημα.

  
      - Τι είναι ‘κείμενο’;

Μια πρόταση, ένα διήγημα, ένα ποίημα, ένα παραμύθι, μια φωτογραφία, ένας πίνακας, μια μελωδία, μια ιδεολογία, μια θρησκεία, μια αφήγηση, οτιδήποτε ‘θέλει να πει κάτι’. Κάτι που το νόημα του γνωρίζεται μόνο μέσω διαφοράς. Πχ η γιαγιά φωνάζει στην εγγονή της:

- Ελπίδα το παιδί !

1^η ανάγνωση: Ελπίδα εσύ δεν είσαι παιδί.

2^η ανάγνωση: Ελπίδα εσύ είσαι ενήλικη.

-           - Τι είναι η αποδόμηση;

Είναι μια πρακτική (μια μέθοδος) ανάγνωσης (και ερμηνείας) ενός (γραπτού κυρίως) κειμένου.

-           - Τι είδους ανάγνωση;

Μια ανάγνωση που δεν μελετάει εξωτερικά το κείμενο (σαν ένα αντικείμενο), αλλά παρεμβαίνει στο εσωτερικό του κειμένου.

Μια λεπτομερής δεύτερη ανάγνωση, που επικεντρώνεται στην ασάφεια και τις αντιφάσεις στο νόημα ενός κειμένου, που παραβλέπει την πρώτη εύκολη (την κυρίαρχη) ανάγνωση και φιλοδοξεί (έχει στόχο) να αποκαλύψει τα πολλαπλά επίπεδα του στη γλώσσα. 

Η αποδόμηση δεν προσπαθεί να εντοπίσει τα κενά, τις αδυναμίες ή τις παραδρομές ενός συγγραφέα, αλλά την αναγκαιότητα με την οποία συνδέονται αυτά που αυτός βλέπει, με αυτά που ο ίδιος δεν βλέπει.

  - Ποιο είναι το βασικό της δόγμα;

Σημαντικό είναι αυτό που δεν λέγεται, εκείνο που ο λόγος αφήνει απέξω.

Παράδειγμα: Η Ελεάννα και ο λύκος: μια ενστικτώδης ‘αποδομητική ανάγνωση του κειμένου’, της αφήγησης,  που  εστιάζει σε αυτό που δεν ειπώθηκε.

η ανατροπή της κυρίαρχης ανάγνωσης,

focus στο δευτερεύον, το περιθώριο

μία κατάφαση αυτού που είναι η ετερότητα, του απρόβλεπτου

αυτού που υπερβαίνει τον υπολογισμό, τους κανόνες, τα προγράμματα, τις προσδοκίες, προσπαθεί να ανοίξει το σύστημα σε αυτό που δεν μπορεί να συλληφθεί ως μέρος του συστήματος (και όμως το κάνει πιθανό).

-          - Ποια είναι η αφετηρία του εγχειρήματος;

Η υποψία (ή/και η καχυποψία) απέναντι σε καθετί αυτονόητο.

-        - Τι πετυχαίνει;

Να δείξει αρχικά ότι δεν υπάρχει ‘κείμενο’ με μονοσήμαντη νοηματοδότηση και να ανατρέψει τελικά την εκάστοτε ιεραρχία πραγμάτων και σχέσεων.

-        - Ποιος είναι ο εμπνευστής  της;

Θεμελιωτής της ο Γάλλος (Αλγερινός στην καταγωγή) γλωσσολόγος και φιλόσοφος (καθηγητής στη Σορβόννη) Ζακ Ντεριντά (Jacques Derrida, 1930-2004), που η φιλοσοφία του κυριάρχησε στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα και επέδρασε καταλυτικά στις ανθρωπιστικές σπουδές, σταδιοδρομώντας κυρίως στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Η σκέψη του διαποτίζει ακόμη αυτόν τον χώρο, καθώς ούτε λίγο ούτε πολύ ο Ντεριντά θεωρείται συνώνυμο περίπου του μεταμοντερνισμού.


Το σημαντικότερο έργο του είναι το βιβλίο του 

‘Περί Γραμματολογίας’ (1967), 

όπου θεμελιώνει την επιστήμη  της γραφής και πραγματεύεται τη σχέση ομιλίας και γραφής. 

Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Γνώση (1^η έκδοση το 1990), σε μτφρ Κ. Παπαγιώργη (σελ. 534, ενδεικτική τιμή 24-30 ευρώ).

-      
       -  Ποιο είναι το φιλοσοφικό του υπόβαθρο;

Στηρίζεται στον Χέγκελ (έννοια του απόλυτου και της άρσης) και τον Νίτσε, αλλά κυρίως στην Φαινομενολογία του Husserl και του Heidegger.

Πατάει στον στρουκτουραλισμό, τη δομική γλωσσολογία και την ψυχανάλυση. 

Σύμφωνα με τον Σωσσύρ, η γλώσσα συνιστά ένα σύστημα διαφορών και όχι ένα άθροισμα μονάδων, η κάθε μία από τις οποίες έχει νόημα αφ΄ εαυτής και ανεξάρτητα από τις άλλες. 

        - Ποιες είναι οι  βασικές του αρχές;

Η διαφορά κάνει την ταυτότητα: μήλο είναι αυτό που δεν είναι πορτοκάλι. 

Αυτό σημαίνει ότι 'διακρίνω' δεν είναι το ίδιο με το 'σημαίνω', δηλαδή η εγκαθίδρυση μιας διαφοράς, είναι ταυτόσημη με τη 'σήμανση', το σημάδεμα ενός πράγματος ως διαφορετικού (από ένα άλλο).

Ο αγώνας για την ταυτότητά μας

δεν αποκλείει την ταυτότητα, την ετερότητα του άλλου

Σύμφωνα με τους αποδομιστές δεν υπάρχει κατασκευασμένο νόημα, αλλά υπερχείλιση και διάσπαση του νοήματος, αυτό που ο θεμελιωτής αυτής της θεωρίας, ο Derrida, αποκαλεί διασπορά. 

επίλογος

Θα ήθελα να κλείσω με ένα σχόλιο ενός εξαιρετικού δάσκαλου μου (στο μεταπτυχιακό του ΜΙΘΕ), του διακεκριμένου καθηγητή Φιλοσοφίας Κ. Αριστείδη Μπαλτά (τιμημένου με Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας, από την Ακαδημία Αθηνών).

'Ο Ντεριντά διδάσκει πως κανένα κείμενο δεν αποτελεί ποτέ εξ ολοκλήρου έργο εκείνου που αναλαμβά­νει την ευθύνη της υπογραφής του. Κομμάτια σκέψεων, θραύσματα λόγου, τρόποι και μορφές διατύπωσης, ακόμη και ατόφιες ιδέες ή ολόκληρες φράσεις αποτελούν δά­νεια που συχνά δεν επιστρέφονται, όχι γιατί όποιος υπογράφει είναι υποχρεωτικά απατεώνας ή πάσχει από κρυπτομνησία, αλλά γιατί δεν έχει καν συνείδηση, δεν είναι δυνατόν να έχει πάντα συνείδηση, από πού ή από ποιόν δανείστηκε, τι και πώς αφομοίωσε, αν και κατά πόσον κάτι μετασχημάτισε. 

Οι ευχαριστίες που συχνά ολοκληρώνουν ένα κείμενο επισημαίνουν ακριβώς αυτό, είτε το ξέρουν είτε όχι: 

τα κείμενα δεν έχουν αποκλει­στικούς ιδιοκτήτες