Για την απουσία και την απώλεια

εισαγωγή

Ένα από τα βασικά ζητούμενα της αναπτυξιακής μας πορείας, είναι η δυνατότητα του υποκειμένου να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ απουσίας (που δεν σημαίνει και ανυπαρξία) και οριστικής και τελεσίδικης απώλειας. Πρόκειται για την ικανότητα να ζήσουμε την εμπειρία των αποχωρισμών, κάτι που κατακτάμε στην νηπιακή ηλικία, από τον 6ο μήνα ως τον 24ο.

η ενδομήτρια ζωή

ο παράδεισος που ... χάσαμε

Οι σύγχρονες έρευνες αποδεικνύουν ότι το έμβρυο  όχι μόνον αισθάνεται (βλέπει, ακούει), αλλά πως έχει μνήμη, μέχρι και ... στύση από την 16η ήδη εβδομάδα.

Πρόωρα βρέφη 30-32 εβδομάδων ονειρεύονται! Και ξαφνικά, κάποια ωραία μέρα, έρχεται ...

η γέννηση

Είναι η στιγμή, όπου το αδιαφοροποίητο Εν (ας θυμηθούμε λίγο τον Παρμενίδη), πρέπει να γίνει δυο. Το δίδυμο μητέρα-βρέφος διασπάται βίαια κι αυτό ακριβώς συνιστά μια συναισθηματική εμπειρία, την έξωση από τον παράδεισο, που ισοδυναμεί με ψυχικό τραύμα.

Κατά την Μέλανι Κλάιν όλοι μας (και οι μη ψυχωτικοί) έχουμε μια παιδική ψυχωτική εμπειρία, μια 'μαύρη τρύπα ψυχής'. Ενώ αρχικά το νεογέννητο (μετά από ένα φυσιολογικό αυτιστικό στάδιο) ζει σε θαυμαστή ομοφωνία με τη μητέρα, χωρίς ρωγμές (συμβίωση-προσκόλληση), ακολουθεί η φάση του 'πρωταρχικού πένθους' (άγχος του αποχωρισμού), που συνοδεύει την τάση απόσχισης (αποχωρισμού), όπου το βρέφος καλείται να αναγνωρίσει τη μητέρα ως διακριτό αντικείμενο, συγκροτώντας έτσι την ταυτότητα του (εξατομίκευση), μέσα όμως από μια απώλεια: 

υπάρχω σαν ανεξάρτητο ον σημαίνει χωρίζω

Ο Λακάν θα επιστρέψει αργότερα στη μελέτη της ανάπτυξης του βρέφους και θα αποκαλύψει το περίφημο 'στάδιο του καθρέφτη΄, όπου το βρέφος δεν αντιλαμβάνεται αρχικά τον εαυτό του και τους άλλους (τη μητέρα) σαν ενιαίες οντότητες (δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη). Θα ισχυριστεί πως η εμπειρία αυτή, η ΄φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος΄, είναι η αφετηρία της σχιζοφρένειας, στην οποία ξανασυναντάμε το τεράστιο άγχος του κατακερματισμού. 

Σκεφτείτε λίγο τις συνηθισμένες εκφράσεις, όπως: 'έγινα κομμάτια΄, έχω διαλυθεί΄ κλπ

η γεύση

είναι ήδη ανεπτυγμένη από το τέλος του 1ου τριμήνου της κύησης. Έχει αποδειχτεί πειραματικά ότι εισάγοντας μια μικρή ποσότητα κάποιας γλυκιάς ουσίας στο αμνιακό υγρό, το έμβρυο καταπίνει μεγαλύτερη ποσότητα, ενώ αντιδρά με γκριμάτσες αν η ουσία είναι πικρή. 

Αλλά και η 


η όσφρηση

αναπτύσσεται πρώιμα. Τα νεογέννητα της Ινδίας πχ φαίνεται πως αναγνωρίζουν τη μυρωδιά του κάρι. Επίσης τοποθετώντας δίπλα σε ένα νεογέννητο δυο γάζες εμποτισμένες με γάλα, μητρικό η μια και ξένο η άλλη, το μωρό στρέφει το κεφάλι προς την πρώτη.

η απτική εμπειρία

Οι καλά ανεπτυγμένες αισθήσεις του βρέφους είναι η όσφρηση, η αφή και η ακοή. Με αυτές αντιλαμβάνεται και προσανατολίζεται στην οικεία μυρωδιά της μητέρας του, αναγνωρίζει τη φωνή της και δέχεται το άγγιγμα της.

Μέσα από την αφή το βρέφος θα αποκτήσει την πρώτη εμπειρία 

της ρήξης του αδιαφοροποίητου, 

την αίσθηση της διαφοράς του εγώ και του έξω (το περιβάλλον). 

Το δέρμα του αποτελεί το όριο, ανάμεσα σε εκείνο και τον κόσμο που το περιβάλλει, από το οποίο το χωρίζει, αλλά και ταυτόχρονα το ενώνει.

το χαμόγελο


Από την πρώτη όμως κιόλας εβδομάδα

αρχίζει να συγκροτείται ένας διάλογος του παιδιού με τον κόσμο,
με καταλύτη το χαμόγελο.

Είναι μια μαγική στιγμή:

εκεί που για πρώτη φορά

δυο πρόσωπα συναντιούνται.

η φωνητική επικοινωνία

Τις πρώτες πέντε εβδομάδες, όσο η όραση του είναι ακόμη φτωχή, (το παιδί θα αποκτήσει πλήρη οπτική οξύτητα στην ηλικία των τριών ετών), το πιο αποτελεσματικό ερέθισμα για την εκμαίευση του χαμόγελου είναι η φωνή και πρωτίστως βέβαια εκείνη η γνώριμη της μητέρας. 

Η επικοινωνία στηρίζεται στη σαγηνευτική μουσική του τραγουδιού και της μελωδίας της φωνής της μητέρας απ τη μια και στο κλάμα και την κραυγή του παιδιού, που καλεί σε βοήθεια από την άλλη.

Σταδιακά όμως η φωνή θα χάνει την ισχύ της και θα αρχίσει να επικρατεί το πρόσωπο.

η βλεμματική επικοινωνία

Αρχικά το  βρέφος μπορεί να εστιάζει μόνον σε απόσταση 30 εκατοστών, όσο είναι δηλαδή η απόσταση του ματιού του από το πρόσωπο της μητέρας, στον θηλασμό.


Δέκα περίπου εβδομάδες μετά την γέννηση του, διακρίνει πλέον καθαρά τα πρόσωπα και πάνω από όλα βέβαια εκείνο με το πιο γενναιόδωρο χαμόγελο, της μητέρας. 

Στο πρόσωπο της καθρεφτίζεται,

βλέπει αυτό που εκείνη βλέπει 

κοιτάζοντας το μωρό της: την αγάπη, τον θαυμασμό, την έγνοια, την ελπίδα της γι αυτό.

Τον όγδοο μήνα έχει πλέον εγκατασταθεί οριστικά η ειδική απάντηση στο πρόσωπο της μητέρας, ενώ η απόκριση στα πρόσωπα των ξένων είναι σαφώς διαφορετικής τάξης.

η απουσία

Η απουσία της μητέρας σημαίνει για το παιδί έναν θανάσιμο κίνδυνο. 

η φάση της συνύπαρξης, όπου μητέρα και βρέφος ήταν ένα αδιαφοροποίητο συνεχές, έχει ημερομηνία λήξης. Για λόγους πρακτικούς, όσο και συναισθηματικούς, η μητέρα πρέπει να απομακρυνθεί. Το βρέφος αρχικά, διέπεται από την αγωνία, το άγχος της εγκατάλειψης.

Δεν είναι καθόλου σίγουρο αρχικά πως η μαμά θα ξαναρθεί.
Αυτό το πήγαινε-έλα, το παιχνίδι της παρουσίας-απουσίας

Ο τρόπος που θα βρει το παιδί να αντέξει το κενό από την απουσία του προσώπου της μητέρας, είναι να το γεμίσει με δικά του δημιουργήματα, τα περίφημα μεταβατικά αντικείμενα: ένα αρκουδάκι, την άκρη του μαξιλαριού ή της κουβέρτας, σαν σύμβολα της δυάδας μητέρα-βρέφος, που βρίσκονται στην απόλυτη κατοχή του, δίνοντας του ένα αίσθημα κυριαρχίας πάνω στον αποχωρισμό.

Μέσω της αναπαραστατικής διαδικασίας (της σκέψης) η μητέρα συμβολοποιείται, φτιάχνεται μια αναπαράσταση, ένα αρνητικό του φιλμ:

- Η μανούλα έφυγε, δεν είναι εδώ κι ο αποχωρισμός
μου προκαλεί μια θλίψη, αλλά ...

Η απουσία της μητέρας τώρα, δεν σημαίνει απώλεια,

αλλά μετασχηματίζεται σε μια 'εν δυνάμει' παρουσία (έχω την εικόνα της), που περιλαμβάνει και μια υπόσχεση ανάκτησης, επιστροφής:

- Η μαμά θα ξαναρθεί (!) κι όλα θα είναι πάλι όμορφα.


από την καλή και όμορφη μητέρα 
στην κακιά και άσχημη μάγισσα

Όταν όμως εκείνη είναι βυθισμένη σε άλλες έγνοιες, είναι απασχολημένη με άλλα, το παιδί αντί για το αγαπημένο του πρόσωπο, βλέπει το πραγματικό της πρόσωπο, αδιάφορο και ξένο με τις ανάγκες του, βλέπει πρόωρα και πολύ τραυματικά το απόλυτα ξένο, τον Άλλον. Βλέπει την απόλυτη ετερότητα, στην πλέον απειλητική, φρικιαστική και αλλοτριωτική της μορφή (η κακιά μάγισσα του παραμυθιού, που δεν είναι παρά το άλλο πρόσωπο της καλής και στοργικής μητέρας). Ένα πρόσωπο παγωμένο και τερατόμορφο.
Η μόνη του διέξοδος, όχι όμως χωρίς θλίψη, είναι να την αφήσει και να συμβολοποιήσει την παλιά αγαπημένη εικόνα, στην οποία προτιμά να μένει προσκολλημένο.

ο αποκλεισμός του βλέμματος

είναι εκείνος που μας εισάγει στον κόσμο του λόγου.

Ας θυμηθούμε εδώ τον μύθο του Λωτ και της γυναίκας του, που δεν άντεξε την απουσία και γυρνώντας πίσω να κοιτάξει άμεσα για τελευταία φορά, τιμωρείται και γίνεται στήλη άλατος.




Η ψυχανάλυση οδηγήθηκε από τον υπνωτισμό (στα πρώτα της στάδια) σε μια θεραπευτική τεχνική 'δια του λόγου', που αποκλείει ρητά την άμεση οπτική αντιληπτική εμπειρία του θεραπευτή από τον θεραπευόμενο.


Ο θεραπευτής κάθεται έξω από το οπτικό πεδίο του θεραπευόμενου, που δεσμεύεται να μην γυρίσει να κοιτάξει πίσω !


φινάλε με μια νότα τέχνης

Ο πολύς κ. Φρόυντ δήλωνε στα βαθιά του γεράματα:
‘όπου και αν με πήγαν οι θεωρίες μου, βρήκα ότι ένας ποιητής ήδη είχε πάει εκεί …’ 

Ας θυμηθούμε λοιπόν εδώ δυο εκπληκτικούς στίχους από τον Ερωτόκριτο:

τα μάτια δεν καλοθωρούν στο μάκραιμα του τόπου

μα πιο καλά και πιο μακριά θωρεί η καρδιά τ΄ ανθρώπου

επίλογος

Το παραπάνω άρθρο στηρίζεται κυρίως στην ομιλία του ψυχίατρου - ψυχαναλυτή κ. Κώστα Α. Ζερβού, με τίτλο ΄Ορφέας και Ευρυδίκη: ένα ανέφικτο πένθος΄, που διαβάστηκε στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο, τον Οκτώβριο του 2008 στην Αλεξανδρούπολη.

Είπε: 'η μητέρα που φροντίζει το παιδί της δεν του προσφέρει μόνο τροφή, προστασία, θαλπωρή, καθησυχασμό και ευχαρίστηση. 

Του προσφέρει και νόημα.'

'Μια από τις βασικές μητρικές λειτουργίες είναι να κατανοήσει τις αδιαφοροποίητες ακόμη εμπειρίες του βρέφους, να τις συναισθανθεί, να τις νοηματοδοτήσει. Αυτό σημαίνει ότι θα εντάξει την εμπειρία του βρέφους μέσα στη γλώσσα, θα απορροφήσει τις εντάσεις του και θα του τις επιστρέψει ως νόημα'.

Αφιερωμένο με αγάπη και βαθύ σεβασμό, 

σε όλες τις νέες και τις υποψήφιες Μητέρες