Υπαρξιστική ψυχοθεραπεία

Irvin David Yalom

οι άνθρωποι είμαστε τα μόνα πλάσματα, 
για τα οποία η ίδια μας η ύπαρξη
αποτελεί πρόβλημα



Ο σκοπός της ψυχοθεραπείας είναι 
η διαχείριση της ανθρώπινης απόγνωσης

  

εισαγωγή

Η υπαρξιστική ή ουμανιστική (ανθρωπιστική) προσέγγιση, αναπτύσσεται στο πλαίσιο του υπαρξι-στικού κινήματος και δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε τρία χαρακτηριστικά της ψυχικής ζωής του ατόμου: την πολυπλοκότητα, την μοναδικότητα και την ικανότητα για εξέλιξη, αυτο-πραγμάτωση και ευτυχία.

Η υπαρξιστική (ουμανιστική) αντίληψη  έρχεται να απορρίψει τον ντετερμινισμό τους (προκαθορισμό) αυτόν, που επικεντρώνει στην ελευθερία, τη δυνατότητα επιλογής (ελεύθερη βούληση) και την ατομική ευθύνη που αυτή συνεπάγεται (για όσα κάνουμε αλλά και για όσα δεν κάνουμε).

Τα ψυχολογικά προβλήματα εμφανίζονται όταν στις καταναλωτικές σημερινές κοινωνίες μας, οι άνθρωποι παύουν να νοιώθουν ότι έχουν έλεγχο πάνω στη ζωή τους, βιώνουν σύγχυση, και αντιφά-σεις μπερδεύοντας τις δικές τους.

Στα πλαίσια της έχουμε σήμερα τρεις κυρίως θεραπείες: την 'θεραπεία επικεντρωμένη στον πελάτη' του Carl Rogers, τη 'λογοθεραπεία' του Victor Frankl (που αναλύονται στα αντίστοιχα άρθρα) και την υπαρξιστική ψυχοθεραπεία του Irvin Yalom, που θα παρουσιάσουμε εδώ.

 Ο Γιάλομ

Ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή εκπροσώπους της υπαρ-ξιακής σχολής ψυχοθεραπείας (αμερικάνικη σχολή), είναι αναμφι-σβήτητα ο Αμερικανός ψυχοθεραπευτής, συγγραφέας και καθηγη-τής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ  Ίρβιν Γιάλομ . 

Γνωστός για την διδασκαλία του σχετικά με την ομαδική ψυχοθε-ραπεία και την ανάπτυξη του μοντέλου της υπαρξιακής ψυχοθε-ραπείας, αλλά και για τα μυθιστορήματα του, όπως το 'Όταν έκλαψε ο Νίτσε' (1992), 'Η θεραπεία του Σοπενάουερ' (2005), 'Στον Κήπο του Επίκουρου' (2008) κ.α

Γεννήθηκε το 1931 στην Ουάσινγκτον από γονείς φτωχούς Εβραίους μετανάστες από τη Ρωσία. Είναι παντρεμένος με την Μαίριλιν, συγγραφέα επίσης με την οποία έχουν αποκτήσει τέσσερα παιδιά και πέντε εγγόνια. 

η υπαρξιστική ψυχοθεραπεία 


δεν αποσκοπεί στη απάλειψη του συμπτώματος (στην άμεση λύση του προβλήματος), αλλά στην ενίσχυση μιας ολικής ανάπτυξης του δυναμικού του θεραπευομένου, σε μια βαθύτερη αυτογνωσία, με σκοπό την καλύτερη αντιμετώπιση του παρόντος..

χωρίς να παραγνωρίζει τη σημασία του παρελθόντος,εστιάζει στο 'εδώ και τώρα', με την έννοια ότι δεν θα ασχοληθεί πχ με γεγονός που θα φέρει κάποιος στη θεραπεία του (εδώ), αλλά με το συναίσθημα που το συνοδεύει τη στιγμή που το φέρνει (τώρα).

Στηρίζεται στο αξίωμα ότι ο άνθρωπος γεννιέται καλός, με μια έμφυτη τάση εξέλιξης-αυτοπραγμάτωσης. Αρνείται να αποδεχτεί πως είναι προκαθορισμένη 'μηχανή' ή 'ζώον'. θεωρεί αξιωματικά πως το άτομο είναι ιδιαίτερο, με ελευθερία επιλογής, αλλά και ατομική ευθύνη (για όσα κάνει ή δεν κάνει). Σαν κύριο πρόβλημα (βασική νεύρωση, ένταση) αναγνωρίζει το υπαρξιακό άγχος, που έχει να κάνει με το νόημα της ζωής και στον πυρήνα του βρίσκεται η αποδοχή της θνητότητας.

το νόημα της ζωής

Η έλλειψη νοήματος της ζωής αποτελεί ένα από τα πιο συνηθισμένα κλινικά σύνδρομα και θεωρείται ένα από τα βασικά αίτια της νεύρωσης. Ο Καρλ Γιουνγκ επεσήμανε, από το 1966 ήδη, ότι το ένα τρίτο σχεδόν των πελατών του 'δεν υποφέρουν από τίποτα άλλο, παρά από την παράλογη και άσκοπη ύπαρξη τους'.

Ο Βίκτωρ Φρανκλ θα πει αργότερα πως το νόημα που χρειάζεται ο καθένας μας να βρει και να επιτελέσει, δεν μπορεί να ταυτίζεται με εμάς, είναι κάτι μπροστά και πέρα από εμάς, (ένας σκοπός, ένας στόχος) κάτι που μας υπερβαίνει.

ο φόβος του θανάτου

Η ζωή μας δεν είναι συνήθως παρά μια διελκυστίνδα ανάμεσα στην προσπάθεια αυτονόμησης (που προκαλεί την απώλεια σύνδεσης με το όλον, αίσθηση μοναξιάς και ανασφάλεια, αφόρητο άγχος ) και σε εκείνη της συγχώνευσης.

O Otto Rank, στενός συνεργάτης του Φρόυντ, το εξηγεί απλά:

'υποχωρούμε, πάμε ξανά πίσω στους άλλους, 

παραδίδουμε εύκολα τη μοναδικότητα μας, 

αποδεχόμαστε τη στασιμότητα, 

με αντάλλαγμα λίγη ανακούφιση, ζεστασιά και αίσθηση 'του ανήκειν'.

Σύγχρονες έρευνες απέδειξαν ότι ο παραλυτικός φόβος του θανάτου είναι οικουμενικός, αλλά και αντιστρόφως ανάλογος της ικανοποίησης. Ο μόνος τρόπος αντιμετώπισής του είναι μια χαρούμενη και ουσιαστική ζωή.

Οι άνθρωποι αρνούνται κάποτε το δώρο της ζωής, για να αποφύγουν το χρέος του θανάτου. Μουδιάζουν κι αποφεύγουν να μπουν στη ζωή και να την απολαύσουν, γιατί τρομάζουν μήπως χάσουν πολλά. Δεν χαίρομαι την Ανατολή γιατί ξέρω πως θάρθει σύντομα η Δύση. Δεν πάω ταξίδι, για να αποφύγω την οδύνη του αναπόφευκτου τέλους του.



Δεν μπορώ να μην αναφέρω εδώ μια έξυπνη του Σταμάτη Φασουλή, σε κάποια συζήτηση στην TV: 'πέθανε χθες ο φίλος μας ο Γιάννης. δεν έπινε, δεν κάπνισε ποτέ, δεν ξενύχτησε, έτρωγε πάντα υγιεινά, γυμναζόταν, ... πέθανε υγιέστατος'.

 

Read More

Κοκκινοσκουφίτσες

Οι σύγχρονες ανατρεπτικές εκδοχές,

μεταμοντέρνες μεταγραφές

της Κοκκινοσκουφίτσας

 Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας  καλόκαρδος λύκος, 

που ζούσε ήσυχα με την οικογένειά του στο δάσος. 

Ήταν όμως κι ένα παλιοκόριτσο, η Κοκκινοσκουφίτσα,

μικρή και κακομαθημένη, που τα ήθελε όλα  δικά της ...

εισαγωγή

Μια φορά κι ένα καιρό, ζούσε στο δάσος ένα μικρό και άκακο λυκάκι, ο Παναγιώτης, που έπρεπε να πάει φαγητό στην άρρωστη γιαγιά του, τη Λυκούλα. ‘Προσοχή !’, του λέει η μαμά του, ‘στο δάσος κυκλοφορούν κάτι επικίνδυνα κακά κορίτσια, σαν την Κοκκινοσκουφίτσα!’.

Ο … καλός λύκος

Στη μίνι περιπέτεια 

(χωρίς διαλόγους)  

Little Red Riding Hood 

and the Kind Wolf 

του Palmeros, 

ένα μικρό κορίτσι 

προστατεύει ένα λύκο, 

που τον καταδιώκουν κυνηγοί 

για να τον σκοτώσουν.

Ένας δυστυχισμένος λύκος, που πάει για … ψυχανάλυση !

Ο Gotlib, παρουσιάζει έναν λύκο χορτοφάγο, που απεχθάνεται το κρέας. Όταν συνειδητοποιεί το πρόβλημα του πηγαίνει σε ψυχαναλυτή. 

Εκείνος του συνιστά να ξεκινήσει δίαιτα κρεατοφαγίας, για να ανακτήσει την ψυχική του ισορροπία με αποτέλεσμα 

ο λύκος, ακολουθώντας τη συμβουλή του γιατρού, να τον κατασπαράξει.

•        Η μητέρα … γκόμενα του κυνηγού !

Ο Νορβηγός Remco Drjiver βάζει τη μητέρα να στέλνει τη μικρή στη γιαγιά, για να μείνει μόνη της με τον κυνηγό, για τον οποίο τρέφει κρυφό αίσθημα. 

Η Κοκκινοσκουφίτσα είναι μια παθολογικά λαίμαργη μικρή, που καταβροχθίζει τα πάντα, 

κάνοντας τον πεινασμένο λύκο να ζηλεύει.

• Η ελληνική Κοκκινοσκουφίτσα

και ο … ‘όχι και τόσο κακός’ λύκος

Πρόκειται για την ‘Little red riding Hood and the (not so bad) Wolf’ των Οθωναίου-Αδαμοπούλου. Μια ιστορία φανταστικού με στοιχεία love story και ψυχαναλυτικές διαστάσεις, καθώς όλα εξελίσσονται σε ένα εφιαλτικό όνειρο. 

Μια σειρά ανεξήγητων περιστατικών κινεί το νήμα της ιστορίας και μας μεταφέρει σε μια νεανική συναυλία όπου ο κακός λύκος είναι ο διάσημος τραγουδιστής-ίνδαλμα 

και ο καλός κυνηγός είναι ο νεαρός που σώζει την αγαπημένη του από τα δόντια του. 

Η αφήγηση αντιστρέφει και μετατρέπει την ενδόμυχη αγωνία της Κοκκινοσκουφίτσας για την πρώτη της ερωτική επαφή σε αυτήν του αγοριού της, που βιώνει την αγωνία να μην τη χάσει, με εκείνη συνειδητά συνένοχη αλλά όχι αρκούντως δυναμική.

• Η Κοκκινοσκουφίτσα … ψυχοπαθής δολοφόνος

Σύμφωνα με το EverAfter της Shaun Healey,  

στο Grimmoire, τη χώρα των παραμυθιών, 

λειτουργεί το Ever after maximum security asylum, 

στο οποίο νοσηλεύονται όλοι οι 

«κατά φαντασία ψυχικά διαταραγμένοι» ήρωες των παραμυθιών. Ανάμεσα στους τροφίμους είναι και Κοκκινοσκουφίτσα, 

η οποία μετά την τραυματική εμπειρία της με το λύκο 

παθαίνει διαλείψεις, 

που συνοδεύονται από τυφλή καταστροφική μανία 

και τη μετατρέπουν σε ψυχοπαθή δολοφόνο.

·         Η φαντασίωση της αποπλάνησης

Στο Tokyo Red Hood 

του Tamaoki Benkyo, 

η Κοκκινοσκουφίτσα 

έχει αναγάγει σε σκοπό της ζωής της 

να βρει το λύκο-άντρα 

και να φαγωθεί από αυτόν.

·         Η συμμαχία της κοκκινοσκουφίτσας με τον λύκο

Το Fairy Quest, των Humberto Ramos και Paul Jenkins, που λαμβάνει χώρα στη φανταστική χώρα του Fablewood, αναφέρεται στην ιστορία της φιλίας της Κοκκινοσκουφίτσας και του Κυρίου Λύκου (Mister Wolf), 

που ρισκάρουν τα πάντα για να μείνουν ενωμένοι, 

καθώς καταδιώκονται από τον Mister Grimm και την ανελέητη Think Police, την αστυνομία που ελέγχει τη σκέψη και διαγράφει τις μνήμες με το Mind Eraser.

·         Η κοκκινοσκουφίτσα συμπάσχει με τον λύκο

Οι Serena Valentino και Foo Swee Chin (στη σειρά Nightmares & Fairy Tales) παρουσιάζουν μία ακόμη Κοκκινοσκουφίτσα. 

Εδώ, μια πάνινη κούκλα που αλλάζει ιδιοκτήτριες, αφηγείται στις ηρωίδες των παραμυθιών τις ιστορίες τους. 

Η Luna, υποκατάστατο της Κοκκινοσκουφίτσας, συναντά ένα λύκο στον οποίο ο πατέρας της επιτίθεται, ενάντια στη θέλησή της. Ο λύκος όμως συνέρχεται και τον σκοτώνει. 

Η Luna συμπάσχει με το λύκο και όχι με τον σκοτωμένο πατέρα, πράγμα που οδηγεί την οργισμένη μητέρα της στο να τη διώξει από το σπίτι.

• Ο λύκος … προαγωγός !

Στη διασκευή του Αργεντινού Trillo, επισκέπτεται τη γιαγιά της, αλλά στο δρόμο συναντά έναν προαγωγό στη θέση του λύκου. Την επίμαχη στιγμή, όταν τον βρίσκει ξανά να παριστάνει τη γιαγιά της στο κρεβάτι της, ορμά ένας αστυφύλακας και τον πυροβολεί. Η Κοκκινοσκουφίτσα, όμως, δεν θα ξαναγυρίσει στην προηγούμενη ζωή της. 

Στο εξής, δουλεύει σε ένα πορνείο και ονομάζεται Μαργκό. 

Στο τελευταίο πάνελ, εμφανίζεται στο πίσω κάθισμα ενός αυτοκινήτου, ενώ μπροστά οδηγεί ο προστάτης της.

• Η φιλία Κοκκινοσκουφίτσας και λύκου

Κόμικς που δίνουν έμφαση στη φιλία Κοκκινοσκουφίτσας-λύκου ως μέσο κριτικού σχολιασμού επί των στερεοτύπων. Στο βραβευμένο ως καλύτερο ερασιτεχνικό κόμικς (κατά τη διάρκεια της Japan Expo, στο Παρίσι το καλοκαίρι του 2010) του Tegami Den (με τίτλο Akazukin circle) η φιλία Κοκκινοσκουφίτσας και λύκου είναι μια σχέση τρυφερότητας και συνεργασίας. 

επίλογος

Κλείνοντας οφείλουμε να αναφερθούμε μια σειρά από κρίσιμα, όσο και βασανιστικά ερωτήματα, που η επιστήμη αδυνατεί να εξηγήσει:

Που είναι ο μπαμπάς;

Τι φοβόταν αλήθεια η μαμά;

Γιατί κόκκινο το παλτό και το σκουφάκι;

Γιατί της τα δίνει η γιαγιά κι όχι η μαμά;

Γιατί φοράει ο λύκος τα ρούχα της γιαγιάς;

Γιατί ξαπλώνει το κοριτσάκι στο κρεβάτι με το λύκο;

Ποια είναι τα ‘μεγάλα πράγματα’ που έχει ο λύκος;

Θα το ‘φάει’ τελικά το γκομενάκι ο κακός, ο τριχωτός λύκαρος;

περπατώ εις το δάσος, 

όταν ο λύκος δεν είναι εδώ

λύκε, λύκε είσαι εδώ ; 

Read More

Για την απουσία και την απώλεια

εισαγωγή

Ένα από τα βασικά ζητούμενα της αναπτυξιακής μας πορείας, είναι η δυνατότητα του υποκειμένου να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ απουσίας (που δεν σημαίνει και ανυπαρξία) και οριστικής και τελεσίδικης απώλειας. Πρόκειται για την ικανότητα να ζήσουμε την εμπειρία των αποχωρισμών, κάτι που κατακτάμε στην νηπιακή ηλικία, από τον 6ο μήνα ως τον 24ο.

η ενδομήτρια ζωή

ο παράδεισος που ... χάσαμε

Οι σύγχρονες έρευνες αποδεικνύουν ότι το έμβρυο  όχι μόνον αισθάνεται (βλέπει, ακούει), αλλά πως έχει μνήμη, μέχρι και ... στύση από την 16η ήδη εβδομάδα.

Πρόωρα βρέφη 30-32 εβδομάδων ονειρεύονται! Και ξαφνικά, κάποια ωραία μέρα, έρχεται ...

η γέννηση

Είναι η στιγμή, όπου το αδιαφοροποίητο Εν (ας θυμηθούμε λίγο τον Παρμενίδη), πρέπει να γίνει δυο. Το δίδυμο μητέρα-βρέφος διασπάται βίαια κι αυτό ακριβώς συνιστά μια συναισθηματική εμπειρία, την έξωση από τον παράδεισο, που ισοδυναμεί με ψυχικό τραύμα.

Κατά την Μέλανι Κλάιν όλοι μας (και οι μη ψυχωτικοί) έχουμε μια παιδική ψυχωτική εμπειρία, μια 'μαύρη τρύπα ψυχής'. Ενώ αρχικά το νεογέννητο (μετά από ένα φυσιολογικό αυτιστικό στάδιο) ζει σε θαυμαστή ομοφωνία με τη μητέρα, χωρίς ρωγμές (συμβίωση-προσκόλληση), ακολουθεί η φάση του 'πρωταρχικού πένθους' (άγχος του αποχωρισμού), που συνοδεύει την τάση απόσχισης (αποχωρισμού), όπου το βρέφος καλείται να αναγνωρίσει τη μητέρα ως διακριτό αντικείμενο, συγκροτώντας έτσι την ταυτότητα του (εξατομίκευση), μέσα όμως από μια απώλεια: 

υπάρχω σαν ανεξάρτητο ον σημαίνει χωρίζω

Ο Λακάν θα επιστρέψει αργότερα στη μελέτη της ανάπτυξης του βρέφους και θα αποκαλύψει το περίφημο 'στάδιο του καθρέφτη΄, όπου το βρέφος δεν αντιλαμβάνεται αρχικά τον εαυτό του και τους άλλους (τη μητέρα) σαν ενιαίες οντότητες (δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη). Θα ισχυριστεί πως η εμπειρία αυτή, η ΄φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος΄, είναι η αφετηρία της σχιζοφρένειας, στην οποία ξανασυναντάμε το τεράστιο άγχος του κατακερματισμού. 

Σκεφτείτε λίγο τις συνηθισμένες εκφράσεις, όπως: 'έγινα κομμάτια΄, έχω διαλυθεί΄ κλπ

η γεύση

είναι ήδη ανεπτυγμένη από το τέλος του 1ου τριμήνου της κύησης. Έχει αποδειχτεί πειραματικά ότι εισάγοντας μια μικρή ποσότητα κάποιας γλυκιάς ουσίας στο αμνιακό υγρό, το έμβρυο καταπίνει μεγαλύτερη ποσότητα, ενώ αντιδρά με γκριμάτσες αν η ουσία είναι πικρή. 

Αλλά και η 


η όσφρηση

αναπτύσσεται πρώιμα. Τα νεογέννητα της Ινδίας πχ φαίνεται πως αναγνωρίζουν τη μυρωδιά του κάρι. Επίσης τοποθετώντας δίπλα σε ένα νεογέννητο δυο γάζες εμποτισμένες με γάλα, μητρικό η μια και ξένο η άλλη, το μωρό στρέφει το κεφάλι προς την πρώτη.

η απτική εμπειρία

Οι καλά ανεπτυγμένες αισθήσεις του βρέφους είναι η όσφρηση, η αφή και η ακοή. Με αυτές αντιλαμβάνεται και προσανατολίζεται στην οικεία μυρωδιά της μητέρας του, αναγνωρίζει τη φωνή της και δέχεται το άγγιγμα της.

Μέσα από την αφή το βρέφος θα αποκτήσει την πρώτη εμπειρία 

της ρήξης του αδιαφοροποίητου, 

την αίσθηση της διαφοράς του εγώ και του έξω (το περιβάλλον). 

Το δέρμα του αποτελεί το όριο, ανάμεσα σε εκείνο και τον κόσμο που το περιβάλλει, από το οποίο το χωρίζει, αλλά και ταυτόχρονα το ενώνει.

το χαμόγελο


Από την πρώτη όμως κιόλας εβδομάδα

αρχίζει να συγκροτείται ένας διάλογος του παιδιού με τον κόσμο,
με καταλύτη το χαμόγελο.

Είναι μια μαγική στιγμή:

εκεί που για πρώτη φορά

δυο πρόσωπα συναντιούνται.

η φωνητική επικοινωνία

Τις πρώτες πέντε εβδομάδες, όσο η όραση του είναι ακόμη φτωχή, (το παιδί θα αποκτήσει πλήρη οπτική οξύτητα στην ηλικία των τριών ετών), το πιο αποτελεσματικό ερέθισμα για την εκμαίευση του χαμόγελου είναι η φωνή και πρωτίστως βέβαια εκείνη η γνώριμη της μητέρας. 

Η επικοινωνία στηρίζεται στη σαγηνευτική μουσική του τραγουδιού και της μελωδίας της φωνής της μητέρας απ τη μια και στο κλάμα και την κραυγή του παιδιού, που καλεί σε βοήθεια από την άλλη.

Σταδιακά όμως η φωνή θα χάνει την ισχύ της και θα αρχίσει να επικρατεί το πρόσωπο.

η βλεμματική επικοινωνία

Αρχικά το  βρέφος μπορεί να εστιάζει μόνον σε απόσταση 30 εκατοστών, όσο είναι δηλαδή η απόσταση του ματιού του από το πρόσωπο της μητέρας, στον θηλασμό.


Δέκα περίπου εβδομάδες μετά την γέννηση του, διακρίνει πλέον καθαρά τα πρόσωπα και πάνω από όλα βέβαια εκείνο με το πιο γενναιόδωρο χαμόγελο, της μητέρας. 

Στο πρόσωπο της καθρεφτίζεται,

βλέπει αυτό που εκείνη βλέπει 

κοιτάζοντας το μωρό της: την αγάπη, τον θαυμασμό, την έγνοια, την ελπίδα της γι αυτό.

Τον όγδοο μήνα έχει πλέον εγκατασταθεί οριστικά η ειδική απάντηση στο πρόσωπο της μητέρας, ενώ η απόκριση στα πρόσωπα των ξένων είναι σαφώς διαφορετικής τάξης.

η απουσία

Η απουσία της μητέρας σημαίνει για το παιδί έναν θανάσιμο κίνδυνο. 

η φάση της συνύπαρξης, όπου μητέρα και βρέφος ήταν ένα αδιαφοροποίητο συνεχές, έχει ημερομηνία λήξης. Για λόγους πρακτικούς, όσο και συναισθηματικούς, η μητέρα πρέπει να απομακρυνθεί. Το βρέφος αρχικά, διέπεται από την αγωνία, το άγχος της εγκατάλειψης.

Δεν είναι καθόλου σίγουρο αρχικά πως η μαμά θα ξαναρθεί.
Αυτό το πήγαινε-έλα, το παιχνίδι της παρουσίας-απουσίας

Ο τρόπος που θα βρει το παιδί να αντέξει το κενό από την απουσία του προσώπου της μητέρας, είναι να το γεμίσει με δικά του δημιουργήματα, τα περίφημα μεταβατικά αντικείμενα: ένα αρκουδάκι, την άκρη του μαξιλαριού ή της κουβέρτας, σαν σύμβολα της δυάδας μητέρα-βρέφος, που βρίσκονται στην απόλυτη κατοχή του, δίνοντας του ένα αίσθημα κυριαρχίας πάνω στον αποχωρισμό.

Μέσω της αναπαραστατικής διαδικασίας (της σκέψης) η μητέρα συμβολοποιείται, φτιάχνεται μια αναπαράσταση, ένα αρνητικό του φιλμ:

- Η μανούλα έφυγε, δεν είναι εδώ κι ο αποχωρισμός
μου προκαλεί μια θλίψη, αλλά ...

Η απουσία της μητέρας τώρα, δεν σημαίνει απώλεια,

αλλά μετασχηματίζεται σε μια 'εν δυνάμει' παρουσία (έχω την εικόνα της), που περιλαμβάνει και μια υπόσχεση ανάκτησης, επιστροφής:

- Η μαμά θα ξαναρθεί (!) κι όλα θα είναι πάλι όμορφα.


από την καλή και όμορφη μητέρα 
στην κακιά και άσχημη μάγισσα

Όταν όμως εκείνη είναι βυθισμένη σε άλλες έγνοιες, είναι απασχολημένη με άλλα, το παιδί αντί για το αγαπημένο του πρόσωπο, βλέπει το πραγματικό της πρόσωπο, αδιάφορο και ξένο με τις ανάγκες του, βλέπει πρόωρα και πολύ τραυματικά το απόλυτα ξένο, τον Άλλον. Βλέπει την απόλυτη ετερότητα, στην πλέον απειλητική, φρικιαστική και αλλοτριωτική της μορφή (η κακιά μάγισσα του παραμυθιού, που δεν είναι παρά το άλλο πρόσωπο της καλής και στοργικής μητέρας). Ένα πρόσωπο παγωμένο και τερατόμορφο.
Η μόνη του διέξοδος, όχι όμως χωρίς θλίψη, είναι να την αφήσει και να συμβολοποιήσει την παλιά αγαπημένη εικόνα, στην οποία προτιμά να μένει προσκολλημένο.

ο αποκλεισμός του βλέμματος

είναι εκείνος που μας εισάγει στον κόσμο του λόγου.

Ας θυμηθούμε εδώ τον μύθο του Λωτ και της γυναίκας του, που δεν άντεξε την απουσία και γυρνώντας πίσω να κοιτάξει άμεσα για τελευταία φορά, τιμωρείται και γίνεται στήλη άλατος.




Η ψυχανάλυση οδηγήθηκε από τον υπνωτισμό (στα πρώτα της στάδια) σε μια θεραπευτική τεχνική 'δια του λόγου', που αποκλείει ρητά την άμεση οπτική αντιληπτική εμπειρία του θεραπευτή από τον θεραπευόμενο.


Ο θεραπευτής κάθεται έξω από το οπτικό πεδίο του θεραπευόμενου, που δεσμεύεται να μην γυρίσει να κοιτάξει πίσω !


φινάλε με μια νότα τέχνης

Ο πολύς κ. Φρόυντ δήλωνε στα βαθιά του γεράματα:
‘όπου και αν με πήγαν οι θεωρίες μου, βρήκα ότι ένας ποιητής ήδη είχε πάει εκεί …’ 

Ας θυμηθούμε λοιπόν εδώ δυο εκπληκτικούς στίχους από τον Ερωτόκριτο:

τα μάτια δεν καλοθωρούν στο μάκραιμα του τόπου

μα πιο καλά και πιο μακριά θωρεί η καρδιά τ΄ ανθρώπου

επίλογος

Το παραπάνω άρθρο στηρίζεται κυρίως στην ομιλία του ψυχίατρου - ψυχαναλυτή κ. Κώστα Α. Ζερβού, με τίτλο ΄Ορφέας και Ευρυδίκη: ένα ανέφικτο πένθος΄, που διαβάστηκε στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο, τον Οκτώβριο του 2008 στην Αλεξανδρούπολη.

Είπε: 'η μητέρα που φροντίζει το παιδί της δεν του προσφέρει μόνο τροφή, προστασία, θαλπωρή, καθησυχασμό και ευχαρίστηση. 

Του προσφέρει και νόημα.'

'Μια από τις βασικές μητρικές λειτουργίες είναι να κατανοήσει τις αδιαφοροποίητες ακόμη εμπειρίες του βρέφους, να τις συναισθανθεί, να τις νοηματοδοτήσει. Αυτό σημαίνει ότι θα εντάξει την εμπειρία του βρέφους μέσα στη γλώσσα, θα απορροφήσει τις εντάσεις του και θα του τις επιστρέψει ως νόημα'.

Αφιερωμένο με αγάπη και βαθύ σεβασμό, 

σε όλες τις νέες και τις υποψήφιες Μητέρες 

Read More

Για την αποδόμηση

Αποδόμηση

(deconstruction)

‘η κατάφαση αυτού που αποκλείεται και ξεχνιέται’

Ζακ Ντεριντά

‘ο ακατανόητος της φιλοσοφίας’

Μικρή εισαγωγή 

για ένα σπουδαίο σύγχρονο εργαλείο κατανόησης, ανάλυσης και κριτικής:

Η θεωρία της «αποδόμησης’ (που είναι κυρίως μια κριτική της λογοτεχνίας), απορρίπτει τις προηγούμενες θέσεις των στρουκτουραλιστών, οι οποίοι υποστήριζαν την ύπαρξη σχέσης μεταξύ γλώσσας και νοήματος και μεταξύ κειμένου και αντικειμενικής πραγματικότητας. Αποτελεί την λεπτομερή ανάγνωση κειμένων, με στόχο την υπόδειξη ότι κάθε δεδομένο κείμενο, αντί να είναι ένα ενωμένο όλον, έχει αδιάλλακτα αντιφατικά νοήματα.

Σαν μέθοδος ανάγνωσης δεν συνιστά καταστροφή του νοήματος, αλλά υπονομεύει τους λογοκεντρικούς ισχυρισμούς και τις μεταφυσικές παραδοχές. Αναζητά μέσα στο κείμενο τις αντιμαχόμενες σημασιοδοτήσεις, αρνούμενη τον ισχυρισμό ότι μπορεί να υπάρξει κείμενο νοηματικά μονοσήμαντο. 

Η αποδόμηση δεν προσπαθεί να εντοπίσει τις αδυναμίες και τα κενά του συγγραφέα, αλλά την αναγκαιότητα με την οποία συνδέονται αυτά που εκείνος βλέπει, με εκείνα που δεν βλέπει.

                   αποδόμηση σημαίνει αντίσταση στην τυραννία της εύκολης απάντησης 

'Ενα άλλο κείμενο, πίσω από κάθε κείμενο

Κάθε ‘κείμενο’ κρύβει στο πρόδηλο το λανθάνον, κρύβει δηλαδή κάτω από τις γραμμές του άλλο ένα κείμενο, που κατ’ ανάγκην θα είναι παρόμοιο με το πρώτο, μα ελαφρά μετατεθειμένο, που στην πραγματικότητα είναι ένας συνομιλητής του, το ‘ίχνος του άλλου’, που υποβάλλει τη λογική του συμπληρώματος.

Το συμπλήρωμα δεν είναι μια αντίφαση, είναι πάντα μια διαφορά, αυτό που λείπει και που προσδιορίζει το υπάρχον με την έλλειψή του.

Παράδειγμα από την Γνωστική επιστήμη: το πρόσωπο κάθε γυναίκας που πρωτογνωρίζω, (ένα νέο ‘κείμενο’) συγκρίνετε αυτόματα στη μνήμη μου, με εκείνο της μητέρας μου (και με άλλα αποθηκευμένα πρότυπα) και βγαίνει αυτόματα ο λογαριασμός (πριν προλάβω να σκεφτώ οτιδήποτε), που δεν είναι απαλλαγμένος από συναίσθημα.

  
      - Τι είναι ‘κείμενο’;

Μια πρόταση, ένα διήγημα, ένα ποίημα, ένα παραμύθι, μια φωτογραφία, ένας πίνακας, μια μελωδία, μια ιδεολογία, μια θρησκεία, μια αφήγηση, οτιδήποτε ‘θέλει να πει κάτι’. Κάτι που το νόημα του γνωρίζεται μόνο μέσω διαφοράς. Πχ η γιαγιά φωνάζει στην εγγονή της:

- Ελπίδα το παιδί !

1^η ανάγνωση: Ελπίδα εσύ δεν είσαι παιδί.

2^η ανάγνωση: Ελπίδα εσύ είσαι ενήλικη.

-           - Τι είναι η αποδόμηση;

Είναι μια πρακτική (μια μέθοδος) ανάγνωσης (και ερμηνείας) ενός (γραπτού κυρίως) κειμένου.

-           - Τι είδους ανάγνωση;

Μια ανάγνωση που δεν μελετάει εξωτερικά το κείμενο (σαν ένα αντικείμενο), αλλά παρεμβαίνει στο εσωτερικό του κειμένου.

Μια λεπτομερής δεύτερη ανάγνωση, που επικεντρώνεται στην ασάφεια και τις αντιφάσεις στο νόημα ενός κειμένου, που παραβλέπει την πρώτη εύκολη (την κυρίαρχη) ανάγνωση και φιλοδοξεί (έχει στόχο) να αποκαλύψει τα πολλαπλά επίπεδα του στη γλώσσα. 

Η αποδόμηση δεν προσπαθεί να εντοπίσει τα κενά, τις αδυναμίες ή τις παραδρομές ενός συγγραφέα, αλλά την αναγκαιότητα με την οποία συνδέονται αυτά που αυτός βλέπει, με αυτά που ο ίδιος δεν βλέπει.

  - Ποιο είναι το βασικό της δόγμα;

Σημαντικό είναι αυτό που δεν λέγεται, εκείνο που ο λόγος αφήνει απέξω.

Παράδειγμα: Η Ελεάννα και ο λύκος: μια ενστικτώδης ‘αποδομητική ανάγνωση του κειμένου’, της αφήγησης,  που  εστιάζει σε αυτό που δεν ειπώθηκε.

η ανατροπή της κυρίαρχης ανάγνωσης,

focus στο δευτερεύον, το περιθώριο

μία κατάφαση αυτού που είναι η ετερότητα, του απρόβλεπτου

αυτού που υπερβαίνει τον υπολογισμό, τους κανόνες, τα προγράμματα, τις προσδοκίες, προσπαθεί να ανοίξει το σύστημα σε αυτό που δεν μπορεί να συλληφθεί ως μέρος του συστήματος (και όμως το κάνει πιθανό).

-          - Ποια είναι η αφετηρία του εγχειρήματος;

Η υποψία (ή/και η καχυποψία) απέναντι σε καθετί αυτονόητο.

-        - Τι πετυχαίνει;

Να δείξει αρχικά ότι δεν υπάρχει ‘κείμενο’ με μονοσήμαντη νοηματοδότηση και να ανατρέψει τελικά την εκάστοτε ιεραρχία πραγμάτων και σχέσεων.

-        - Ποιος είναι ο εμπνευστής  της;

Θεμελιωτής της ο Γάλλος (Αλγερινός στην καταγωγή) γλωσσολόγος και φιλόσοφος (καθηγητής στη Σορβόννη) Ζακ Ντεριντά (Jacques Derrida, 1930-2004), που η φιλοσοφία του κυριάρχησε στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα και επέδρασε καταλυτικά στις ανθρωπιστικές σπουδές, σταδιοδρομώντας κυρίως στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Η σκέψη του διαποτίζει ακόμη αυτόν τον χώρο, καθώς ούτε λίγο ούτε πολύ ο Ντεριντά θεωρείται συνώνυμο περίπου του μεταμοντερνισμού.


Το σημαντικότερο έργο του είναι το βιβλίο του 

‘Περί Γραμματολογίας’ (1967), 

όπου θεμελιώνει την επιστήμη  της γραφής και πραγματεύεται τη σχέση ομιλίας και γραφής. 

Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Γνώση (1^η έκδοση το 1990), σε μτφρ Κ. Παπαγιώργη (σελ. 534, ενδεικτική τιμή 24-30 ευρώ).

-      
       -  Ποιο είναι το φιλοσοφικό του υπόβαθρο;

Στηρίζεται στον Χέγκελ (έννοια του απόλυτου και της άρσης) και τον Νίτσε, αλλά κυρίως στην Φαινομενολογία του Husserl και του Heidegger.

Πατάει στον στρουκτουραλισμό, τη δομική γλωσσολογία και την ψυχανάλυση. 

Σύμφωνα με τον Σωσσύρ, η γλώσσα συνιστά ένα σύστημα διαφορών και όχι ένα άθροισμα μονάδων, η κάθε μία από τις οποίες έχει νόημα αφ΄ εαυτής και ανεξάρτητα από τις άλλες. 

        - Ποιες είναι οι  βασικές του αρχές;

Η διαφορά κάνει την ταυτότητα: μήλο είναι αυτό που δεν είναι πορτοκάλι. 

Αυτό σημαίνει ότι 'διακρίνω' δεν είναι το ίδιο με το 'σημαίνω', δηλαδή η εγκαθίδρυση μιας διαφοράς, είναι ταυτόσημη με τη 'σήμανση', το σημάδεμα ενός πράγματος ως διαφορετικού (από ένα άλλο).

Ο αγώνας για την ταυτότητά μας

δεν αποκλείει την ταυτότητα, την ετερότητα του άλλου

Σύμφωνα με τους αποδομιστές δεν υπάρχει κατασκευασμένο νόημα, αλλά υπερχείλιση και διάσπαση του νοήματος, αυτό που ο θεμελιωτής αυτής της θεωρίας, ο Derrida, αποκαλεί διασπορά. 

επίλογος

Θα ήθελα να κλείσω με ένα σχόλιο ενός εξαιρετικού δάσκαλου μου (στο μεταπτυχιακό του ΜΙΘΕ), του διακεκριμένου καθηγητή Φιλοσοφίας Κ. Αριστείδη Μπαλτά (τιμημένου με Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας, από την Ακαδημία Αθηνών).

'Ο Ντεριντά διδάσκει πως κανένα κείμενο δεν αποτελεί ποτέ εξ ολοκλήρου έργο εκείνου που αναλαμβά­νει την ευθύνη της υπογραφής του. Κομμάτια σκέψεων, θραύσματα λόγου, τρόποι και μορφές διατύπωσης, ακόμη και ατόφιες ιδέες ή ολόκληρες φράσεις αποτελούν δά­νεια που συχνά δεν επιστρέφονται, όχι γιατί όποιος υπογράφει είναι υποχρεωτικά απατεώνας ή πάσχει από κρυπτομνησία, αλλά γιατί δεν έχει καν συνείδηση, δεν είναι δυνατόν να έχει πάντα συνείδηση, από πού ή από ποιόν δανείστηκε, τι και πώς αφομοίωσε, αν και κατά πόσον κάτι μετασχημάτισε. 

Οι ευχαριστίες που συχνά ολοκληρώνουν ένα κείμενο επισημαίνουν ακριβώς αυτό, είτε το ξέρουν είτε όχι: 

τα κείμενα δεν έχουν αποκλει­στικούς ιδιοκτήτες

Read More