Ιστορία της Ψυχολογίας (1)

Συμπεριφορισμός

εισαγωγή

Στα τέλη του 19ου αι. η Ψυχολογία, επηρεασμένη από το θρίαμβο των φυσικών επιστημών, υιοθετεί τη συστηματική παρατήρηση και το πείραμα, διαχωρίζεται σταδιακά από τη Φιλοσοφία και διαμορφώ-νεται σε αυτόνομη σύγχρονη επιστήμη, που προσπαθεί να ερμηνεύσει το βίωμα και τη συμπεριφορά. Στο άρθρο αυτό θα ξεκινήσουμε με τις τρεις νευροβιολογικές θεωρίες για τη μάθηση με σύμβολα-σήματα, που αποτέλεσαν τη βάση της μιας από τις μεγάλες σχολές της ψυχολογίας, τον συμπεριφο-ρισμό, σύμφωνα με τον οποίο η ανθρώπινη συμπεριφορά και η προσωπικότητα δεν είναι παρά αποτέλεσμα μάθησης, διασύνδεσης δηλαδή ερεθισμάτων και αντιδράσεων. Οι εφαρμογές του πέραν της ψυχοθεραπείας, επηρέασαν καταλυτικά τον χώρο της εκπαίδευσης.

Ο Βίλχελμ Βουντ

Ιδρυτής της σύγχρονης πειραματικής ψυχολογίας θεωρείται ο Γερμανός φυσιολόγος Wilhelm Wundt (1832-1920), που ιδρύει το πρώτο ψυχολογικό εργαστήριο, το 1879 στη Λειψία (το περίφημο Ινστιτούτο Πειραματικής Ψυχολογίας)  και δημοσιεύει τη ‘Φυσιολο-γική Ψυχολογία’.

Τη δεκαετία του 1890, ο Βουντ ανέπτυξε μια τρισδιάστατη θεωρία του συναισθήματος, σύμφωνα με την οποία τα συναισθήματα διαφέ-ρουν σε τρεις διαστάσεις: ευχάριστο-δυσάρεστο, πίεση-χαλάρωση, ενθουσιασμός-ηρεμία.

Τα πιο γνωστά από τα έργα του είναι: 'Βάσεις της φυσιολογικής ψυχολογίας' (1874), 'Επιτομή Ψυχο-λογίας' (1896) και η 'Ψυχολογία των λαών'.

Η προσπάθεια του για τη μελέτη της ψυχικής δομής και της συνείδησης, ολοκληρώνεται με τον Ε. Ε. Τίτσνερ (1867-1927) στη Γερμανία και είναι γνωστή σαν δομισμός στην ψυχολογία.

Σαν αντίδραση στον δομισμό εμφανίζεται στις ΗΠΑ το ρεύμα του 'λειτουργισμού', με κύριο εκπρόσωπο τον William James, που επηρεασμέ-νος βαθιά από τη φιλοσοφία του πραγματισμού, απαιτεί η ψυχολογία να έχει πρακτική αξία, να τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου μελετώντας κυρίως τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος. Το 1890 εκδίδει το βιβλίο του 'Αρχές Ψυχολογίας' (Principles of Psychology).

Ο Τζέιμς θεωρείται 'πατέρας της αμερικανικής ψυχολογίας', που σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή, δίνει βαρύτητα στην ωφελιμιστική πλευρά της επιστήμης κι όχι στην περιγραφή των ψυχικών δομών. Θέτει κριτήρια εφαρμοσιμότητας και χρησιμότητας, γρήγορου και μετρήσιμου αποτελέσματος. Στρέφει έτσι το ενδιαφέρον της έρευνας στη διαδικασία της μάθησης και την κατανόηση των διανοητικών λειτουργιών.

Ο Παυλόβ

Τη σκυτάλη παίρνει Ρώσος φυσιολόγος και γιατρός Ivan Pavlov (1849-1936), που τονίζει τη σπουδαιότητα των εξαρτημένων ανακλαστικών στα ζώα και τον άνθρωπο, για την ερμηνεία των ψυχικών φαινομένων. 

Η ριζοσπαστική του έρευνα, που έφερε επανάσταση στο χώρο της ψυχολο-γίας, δημιούργησε την αντίληψη ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να θε-ωρηθεί σαν ένα 'μαύρο κουτί', που αντιδρά αυτόματα σε εξωτερικά ερεθί-σματα, χωρίς δική μας παρέμβαση. Οι γνωστικές διεργασίες που γίνονται στον εγκέφαλο μας δεν ενδιαφέρουν την προσέγγιση αυτή.  Η άποψη του είναι ακόμη ισχυρή και αποτελεσματική, στην αντιμετώπιση πχ της φοβίας.

Αν και ανδρώθηκε ως επιστήμονας στο τσαρικό καθεστώς της Ρωσίας, παρέμεινε στη χώρα του μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1917. Το εκπληκτικό με την περίπτωσή του είναι ότι παρά το γεγονός ότι διαφώνησε δημόσια με τις μαζικές διώξεις και εκτελέσεις, φτάνοντας στο σημείο να γράψει γράμμα στον ίδιο τον Στάλιν δηλώνοντας πως 'ντρέπεται που είναι Ρώσος', το καθεστώς (λόγω της μεγάλης φήμης του, του είχε απονεμηθεί το Νόμπελ Ιατρικής ήδη από το 1904) του επέτρεψε να συνεχίσει απερίσπαστος τις έρευνές του, με αυξημένη μάλιστα χρηματοδό-τηση, ως τα βαθιά του γεράματα.

Ανακαλύπτει ότι όταν ένα ερέθισμα Α (πχ η εμφάνιση τροφής σε σκύλο), που προκαλεί μια συγκεκριμένη φυσική αντίδραση (έκκρι-ση σάλιου), συνδεθεί συστηματικά (συνδυαστεί επανειλημμένα χωροχρονικά) με ένα άλλο ουδέτερο ερέθισμα Β (πχ τον ήχο ενός κουδουνιού),
τότε το Β αποκτά προκλητική δύναμη, μπορεί δηλαδή από μόνο του να προκαλέσει την ίδια αντίδραση.

Αργότερα πειραματίστηκε με ηχητικά σήματα, με τα οποία αντικα-τέστησε το οπτικό ερέθισμα της άσπρης μπλούζας, επιβεβαιώνο-ντας τη  θεωρία του.

Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε τη σημασία της επανάληψης, που σταθεροποιεί-παγιώνει την αντίδραση, ενώ η έλλειψη της εξαλείφει το αποτέλεσμα (απόσβεση συμπεριφοράς). 

'η επανάληψη είναι η μητέρα όλων των δεξιοτήτων'  (Ι. Παυλόβ) 

Στη φωτογραφία επάνω ο Παυλόβ στο περίφημο πείραμα του με έναν σκύλο. Παρατήρησε ότι τα σκυλιά, που έτρεχαν τα σάλια τους όταν έβαζε μπροστά τους το φαγητό, συνέδεαν την άσπρη ιατρική ρόμπα των βοηθών του, που τα τάϊζαν, με την παροχή φαγητού και έτσι κάθε φορά που πλησίαζαν, έτρεχαν τα σάλια τους.

μάθηση

Η μέθοδος του Παυλόβ αφορά στην (παθητική) κλασική εξαρτημένη μάθηση, κατάλληλη μέχρι σήμερα για την εκπαίδευση ανθρώπων και ζώων. Το επόμενο βήμα, που έγινε στις ΗΠΑ από τον Θορντάϊκ, οδήγησε σε έναν άλλο τρόπο μάθησης τη

μάθηση με δοκιμή και πλάνη

σημαντική στην προλεκτική βρεφική περίοδο, σύμφωνα με την οποία  από όλες μας τις συμπεριφορές, υιοθετούμε τελικά τις πιο αποτελεσματικές (νόμος του αποτελέσματος). Όταν βρεθούμε σε ένα άγνωστο περιβάλλον, αρχικά παίζουμε με τυχαίες αντιδράσεις και τελικά υιοθετούμε εκείνη που πετυχαίνει το στόχο, απορρίπτοντας τις προηγούμενες. Τη διαδικασία ανακάλυψε ο Αμερικανός ψυχολόγος Edward Thorndike (1874-1949). 
Πειραματίζεται με πεινασμένες ή αδέσποτες γάτες, που κάνουν τα πάντα για να πιάσουν το φαγητό έξω από το κλουβί τους (ή απλά να βγουν έξω). Παρατηρεί ότι όταν, πατώντας τυχαία ένα μοχλό μέσα στο κλουβί η πόρτα ανοίγει, μαθαίνουν το κόλπο και το ξανακάνουν.

Έτσι ενισχύεται η σύνδεση ερεθίσματος-αντίδρασης, μαθαίνουμε δηλαδή από τα λάθη μας (πλάνη), λειτουργώντας ενεργητικά, σαν να λύνουμε ένα πρόβλημα. Η νέα συμπεριφορά που υιοθετούμε σταθεροποιείται βέβαια μόνον εφόσον ενισχύεται με επιτυχή αποτελέσματα, αλλιώς ατονεί και έχουμε σταδιακή απόσβεση της.

           

Στις εικόνες το περίφημο puzzle box του Thorndike 

Η έννοια της ενίσχυσης μιας συμπεριφοράς (με αμοιβή) είναι ένα από τα σημεία που διαφοροποιεί την θεωρία του από εκείνη του Παυλόβ και τον αναδεικνύει σε πρωτοπόρο της ενεργητικής μάθη-σης (active learning), στο χώρο της εκπαίδευσης. Ο μαθητής δεν θεωρείται πια παθητικός αποδέκτης, αλλά ενεργητικός, αν του δοθεί με την επιβράβευση-έπαινο-αμοιβή το κατάλληλο κίνητρο.

Οι έρευνες του τον οδήγησαν στη διατύπωση της Συνειρμικής Θεωρίας, γνωστή και ως Συνδετισμός ή Θεωρία της Συνάφειας (connectionism - associationism), όπου περιγράφει τη μάθηση σαν μια διαρκή πορεία δοκιμών και λαθών (trial and error).

Ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ψυχολογικά τεστ, που χρησιμοποιήθηκαν από τον αμερικανικό στρατό (στον Α΄ Παγκόσμιο) για την επιλογή στην κατάταξη νέων (ψυχολογικό προφίλ), αλλά και από εταιρείες αργότερα, για πρόσληψη κατάλληλου προσωπικού. Τα περίφημα του Alpha & Beta tests περιελάμβαναν ερωτήσεις τα πρώτα (για τα άτομα κάποιου μορφωτικού επιπέδου) και απλά σχήματα τα δεύτερα.

Ο Γουάτσον

Ιδρυτής του συμπεριφορισμού (με το μανιφέστο του 1913) θεωρείται ο Αμερικανός ψυχολόγος J. B. Watson (1878-1958), οπαδός του πραγματι-σμού, που οραματίστηκε μια αντικειμενική επιστήμη της ψυχολογίας, ικανή για πρόβλεψη και έλεγχο της συμπεριφοράς. Υποστήριξε πως μόνον η εξωτερική συμπεριφορά 'μετράει' και πρέπει να εξετάζεται (περιβαλλοντική αιτιοκρατία). Καταργεί τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρώπου και ζώου και απορρίπτει τη μελέτη της συνείδησης. Παράγοντες όπως η προσωπικότητα, ο χαρακτήρας, το ασυνείδητο, δεν είναι τίποτα άλλο από ουσιαστικοποιήσεις, απόδοση δηλαδή μιας συμπε-ριφοράς σε μια άλλη συμπεριφορά.


Το πιο γνωστό του πείραμα (το 1920) είναι εκείνο του 'μικρού Άλμπερτ'.

Πειραματόζωο ήταν ... ένα 11μηνο μωρό (αργότερα επικρίθηκε έντονα για τη χρησιμοποίηση παιδιού σε πείραμα), που ενώ έπαιζε άφοβα με έναν άσπρο αρουραίο, όταν το παιχνίδι του συνδεόταν με έναν ισχυρό κρότο, τρόμαζε στη συνέχεια και μόνον με τη θέα του τρωκτικού (χωρίς κρότο).

Το εντυπωσιακό είναι πως εμφάνιζε συμπτώματα φόβου και με κάθε τι λευκό ή τριχωτό, όπως την άσπρη μπλούζα του οδοντίατρου ή ακόμη και τα άσπρα γένια του παππού του.

Μάθηση με την αρχή των μικρών βημάτων

Επεκτείνοντας τη θεωρία του Θορντάϊκ ο Σκίνερ,  προτείνει τη συντελεστική εξαρτημένη μάθηση, με τακτική επιβρά-βευση, την προγραμματισμένη διδασκαλία,  με διαμόρφωση (κατάτμηση) της γνώσης σε μικρές διδακτικές ενότητες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες του μαθητή. 

Ο Σκίνερ

Καθηγητής ψυχολογίας στο Χάρβαρντ ο B.F. Skinner (1904-1990), από τους σημαντικότερους ερευνητές στο χώρο της πειραματικής ψυχολογίας, θεωρείται ιδρυτής της σύγχρονης συμπεριφο-ριστικής σχολής.

Τα πειράματα του, στο περίφημο 'κουτί του Σκίνερ', αφορούσαν κυρίως σε ποντίκια και περιστέρια, που όταν κινούνταν σε επιθυμητή κατεύθυνση, οι πειραματιστές τους έδιναν σπόρια σαν επιβράβευση. Πέτυχαν ακόμη να τα εκπαιδεύσουν στη χρήση πλήκτρων, για την εξασφάλιση της τροφής τους. Με τα πειράματα του κατάφερε να αντιστρέψει τη θεωρία του Θορντάϊκ, δείχνοντας πως η επιλεγείσα συμπεριφορά εξαρτάται από τις συνέπειες που ακολούθησαν κι όχι μόνον από αυτές που πρόκειται να ακολου-θήσουν. 

Αντί δηλαδή του κλασικού σχήματος όπου το ερέθισμα προκαλεί αντίδρα-ση, δείχνει πως και η αντίδραση δημιουργεί ένα νέο ερέθισμα.

  

Οι μηχανισμοί διαμόρφωσης συμπεριφοράς είναι τέσσερις:


θετική ενίσχυση: επαναλαμβάνω κάτι, που γνωρίζω πως θα με κάνει να αισθανθώ ευχάριστα

πχ γυρίζω νωρίς στο σπίτι, γιατί ξέρω πως η γυναίκα μου έχει ετοιμάσει ζεστό καλό φαγητό

αρνητική ενίσχυση: αποφεύγω κάτι, που γνωρίζω πως θα με κάνει να αισθανθώ δυσάρεστα

πχ γυρίζω νωρίς στο σπίτι, για να αποφύγω τη γκρίνια της γυναίκας μου

θετική τιμωρία:

πχ ξέρω πως αν αργήσω να γυρίσω, η γυναίκα μου θα βάλλει τις φωνές

αρνητική τιμωρία:αν δεν κάνω αυτό που πρέπει, ξέρω πως θα υποστώ τις συνέπειες

πχ ξέρω πως αν αργήσω να γυρίσω, θα μείνω νηστικός

Τη διδακτική μέθοδο του Σκίνερ ολοκλήρωσε αργότερα ο Gagne με το μοντέλο του διδα-κτικού σχεδιασμού.

είπε:

Αυτός που τιμωρήθηκε δεν γίνεται λιγότερο επιρρεπής για μια συμπεριφορά. 
Στην καλύτερη περίπτωση μαθαίνει πως να αποφεύγει την τιμωρία (κι όχι την συμπεριφορά).

'το ζητούμενο δεν είναι να φτιάξουμε μηχανές που να σκέφτονται, αλλά ανθρώπους που σκέφτονται'

'μόρφωση είναι αυτό που απομένει, 

όταν έχεις ξεχάσει όλα όσα έχεις μάθει'

'δεν πρέπει να διδάσκουμε τα μεγάλα βιβλία,

αλλά την αγάπη για το διάβασμα'

επίλογος

Ο συμπεριφορισμός, που αναπτύχθηκε από τη δεκαετία του 1920 ως τη δεκαετία του 1930, ενδιαφέ-ρεται για την έκδηλη, την φανερή και μόνον, την παρατηρήσιμη συμπεριφορά. Δεν αποδέχεται την ελεύθερη βούληση, αφού θεωρεί πως κάθε συμπεριφορά δεν είναι παρά το αποτέλεσμα θετικής ενί-σχυσης παλαιότερων συμπεριφορών με θετικό αποτέλεσμα. Την περίοδο 1930-1960 εξελίσσεται με τους Hull, Tolman και Skinner, που χαρακτηρίζονται 'νεοσυμπεριφοριστές'. Από τη δεκαετία του 1960 αναπτύσσεται η θεωρία του γνωστικισμού, που εστιάζει στις γνωστικές διεργασίες, με την οποία θα μπολιαστεί αργότερα ο συμπεριφορισμός, για να προκύψει το μοντέλο του γνωστικοσυμπεριφο-ρισμού.

Social Cognitive Psychology


Την περίοδο 1960-1990 δημιουργείται ο κοινω-νικογνωστικισμός,  με κορυφαίες μορφές τους A. Bandura (αριστερά) και J.B. Rotter (δεξιά), που λαμβάνουν υπόψιν και ενδιάμεσες νοη-τικές διεργασίες μεταξύ ερεθίσματος και αντίδρασης, ενδοπροσωπικούς παράγοντες οργάνωσης της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς. Ο Μπαντούρα, ο σημαντικότε-ρος εν ζωή ψυχολόγος, διετύπωσε τη θεωρία της αυτοαποτελεσματικότητας και τη θεωρία

της κοινωνικής μάθησης, μέσω της παρατήρησης του τρόπου που αντιδρούν οι άλλοι (μίμηση προτύπων).

Από τη δεκαετία του 1980 εμφανίζεται και το ρεύμα του (ψυχολογικού) κοντρουκτιβισμού, που ανά-γεται στο έργο του Piaget, που θεωρεί τη γνώση σαν μια εξατομικευμένη, ενεργητική διανοητική διαδικασία προσαρμογής στο περιβάλλον, που δημιουργείται από τη δράση του υποκειμένου στον 'κόσμο του', ο οποίος δεν ταυτίζεται κατ ανάγκην με εκείνον της 'αντικειμενικής πραγματικότητας'.

συνεχίζεται ...