Η Αγγλική Ψυχαναλυτική Σχολή

Μέλανι Κλάιν

Melanie Klein 

(1882-1960)

εισαγωγή

Μια σειρά εκλεκτών συνεργατών του Φρόϋντ θα αμφισβητήσουν σύντομα την παντοδυναμία του Εκείνο και θα δώσουν έμφαση στο Εγώ, που με τη σκέψη μπορεί να ρυθμίζει. Μεταξύ αυτών και η Κλάιν που απομακρύνεται και από τον έμμονο πατροκεντρισμό της κλασικής θεωρίας μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον της παρατήρησης στη μητέρα, το μοναδικό περιβάλλον και αναφορά του βρέφους. Γνωστή και για τη σύγκρουση της με την Άννα Φρόυντ, που δίχασε την αγγλική κοινότητα των ψυχαναλυτών και στενοχώρησε τον πατριάρχη (ο οποίος απέφυγε να πάρει θέση). 

Η Μέλανι Κλάιν

Αυστριακή ψυχαναλύτρια, μητέρα τριών παιδιών, ηγετική φυσιογνωμία στην παιδική ψυχανάλυση, που δέχτηκε δριμύτατη επίθεση από την ψυχαναλυτική ορθοδοξία. Γεννήθηκε στη Βιέννη, ψυχαναλύθηκε αρχικά από τον Ferenczi, που την προέτρεψε να ασχοληθεί με την ψυχανάλυση των παιδιών, αλλά και από τον Abraham αργότερα.

Από το 1921 εγκαθίσταται στο Βερολίνο κι αργότερα στο Λονδίνο. 

Το σημαντικότερο έργο της, η 'Ψυχανάλυση των παιδιών', εκδόθηκε ταυτόχρονα στα Αγγλικά και τα Γερμανικά το 1932.

Η θεωρία των αντικειμενικότροπων σχέσεων

Είναι μια προσέγγιση της Μ. Κλάιν (που εξελίχθηκε από τους D.W. Winnicott, Balint, Fairbairn κ.α.) σύμφωνα με την οποία πρωταρχικό ρόλο στην ψυχική ανάπτυξη του ατόμου παίζει ο τρόπος που σχετίστηκε στην βρεφική και παιδική ηλικία με τους σημαντικούς Άλλους (αντικείμενα της σχέσης) και κυρίως τη μητέρα, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα την επίδραση των ασυνείδητων βιολογικών ορμών. Τελικά σχετιζόμαστε με τους άλλους, μέσω της εικόνας που έχουμε ενδοβάλλει για αυτούς, η οποία δεν ανταποκρίνεται πάντα πιστά στην πραγματικότητα.

φάσεις ανάπτυξης

Η Klein, στηριγμένη στην πλούσια κλινική της εμπειρία με πολύ μικρά παιδιά, θα πάει στην έρευνα της ακόμη πιο πίσω από τον Φρόυντ και θα μιλήσει (το 1935) για κάποιες υπο-φάσεις (πέραν των φροϋδικών ψυχοσεξουαλικών σταδίων), που αντιστοιχούν σε πρωιμότερα στάδια ανάπτυξης. Σύμφωνα με την Κλάιν, όλοι οι άνθρωποι στην ψυχοσυναισθηματική τους εξέλιξη περνούν από δυο στάδια, ιεραρχικά τοποθετημένα και συγκρουόμενα (που προσδιόρισε δυναμικά κι όχι χρονικά): το πρώτο, που αφορά στο 1ο εξάμηνο της ζωής του βρέφους, ονόμασε σχιζοειδή-παρανοειδή θέση (ή φάση), ενώ το δεύτερο καταθλιπτική φάση.  

Κατά την Κλάιν όλοι μας (και οι μη ψυχωτικοί) έχουμε μια παιδική ψυχωτική εμπειρία, μια 'μαύρη τρύπα ψυχής'. Ενώ αρχικά το νεογέννητο (μετά από ένα φυσιολογικό αυτιστικό στάδιο) ζει σε θαυμαστή ομοφωνία με τη μητέρα, χωρίς ρωγμές (συμβίωση-προσκόλληση), ακολουθεί η φάση του 'πρωταρχικού πένθους' (άγχος του αποχωρισμού) που συνοδεύει την τάση απόσχισης (αποχωρισμού), όπου το βρέφος καλείται να αναγνωρίσει τη μητέρα ως διακριτό αντικείμενο, συγκροτώντας έτσι την ταυτότητα του (εξατομίκευση), μέσα όμως από μια απώλεια: 

υπάρχω σαν ανεξάρτητο ον σημαίνει χωρίζω

Αρκετά αργότερα ο Λακάν θα επιστρέψει στην μελέτη της ανάπτυξης του βρέφους και θα αποκαλύψει με το περίφημο 'στάδιο του καθρέφτη΄, ότι το βρέφος δεν αντιλαμβάνεται αρχικά τον εαυτό του και τους άλλους (τη μητέρα) σαν ενιαίες οντότητες (δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη). Θα ισχυριστεί πως η εμπειρία αυτή, η ΄φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος΄, είναι η αφετηρία της σχιζοφρένειας, στην οποία ξανασυναντάμε το τεράστιο άγχος του κατακερματισμού. Σκεφτείτε λίγο τις συνηθισμένες εκφράσεις: 'έγινα κομμάτια΄, έχω διαλυθεί΄ κλπ

η σχιζοειδής-παρανοειδής θέση

Κατά την ψυχανάλυση, ένας από πλέον τους πρωτόγονους αμυντικούς μηχανισμούς καταπράϋνσης του άγχους είναι η διχοτόμηση. 
Το βρέφος βιώνει αρχικά τον κόσμο χωρισμένο (σε φαντασιακό επίπεδο) σε καλά και κακά αντικείμενα και τη συνολική του σύνδεση με τη μητέρα (την απόλυτη εξάρτηση του) ως επώδυνη. Έτσι επιτίθεται στο στήθος της, ένα διχοτομημένο μερικό αντικείμενο (ιδεώδες και διωκτικό, ταυτόχρονα). Είναι αντικείμενο μίσους και φόβου, όταν δεν είναι εκεί για να δώσει ή σταματά να τροφοδοτεί. 

Στη φάση αυτή βρίσκουμε την αντίληψη της παντοδυναμίας (της μητέρας, που στην ενήλικη ζωή θα αποδοθεί στον Θεό ή την Παναγία), τη μεγαλομανία, αλλά και την αίσθηση του μαγικού. Το βρέφος βιώνει μια περίεργη εμπειρία: θέλει κάτι (γάλα) και (συχνά) γίνεται αυτόματα, η θέληση του πραγματοποιείται (μαγικά).

Το βρέφος, μεταξύ 3ου και 6ου μήνα, προσπαθεί να ξεπεράσει το φόβο του κατακερματισμού, που είναι κυρίαρχος μέσω 'ενδοβολής και ταύτισης με τον 'ιδεώδη μαστό'. Η αρχική σχάση είναι ένα πρώτο βήμα προς την ικανότητα διαφοροποίησης, και η προβλητική ταύτιση είναι η πρώτη δυνατή σχέση του με τον έξω κόσμο.

Όταν το άγχος σ΄ αυτή την φάση γίνει υπερβολικό δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα ψυχοπαθολογίας. 

Το παρανοειδές άγχος και οι σχιζοειδείς άμυνες εκείνης της πρώιμης φάσης ανάπτυξης βρίσκονται πίσω από τη σχιζοφρένεια και τα σχιζοειδή χαρακτηριστικά των νευρώσεων των νηπίων και των ενηλίκων. 

Στη βάση των σχιζοφρενικών και σχιζοειδών διαταραχών βρίσκεται ο φόβος του ολοκληρωτικού κατακερματισμού, διαμελισμού και της εκμηδένισης. 

Όσο μειώνεται η προβολή των κακών παρορμήσεων, το εγώ ισχυροποιείται -εφόσον δεν αποδυναμώνεται από την προβολή-. αυξάνεται η ανοχή του βρέφους στο ένστικτο του θανάτου και υπερισχύει βαθμιαία η ενόρμηση προς τη συνάρθρωση του εγώ και του αντικειμένου. 

η καταθλιπτική θέση

Κατά την διάρκεια της απαρτίωσής του, στο δεύτερο τέταρτο του πρώτου χρόνου, το βρέφος αρχίζει να συνειδητοποιεί την ατομικότητα του και να αντιλαμβάνεται τη μητέρα του ως ολοκληρωμένο πρόσωπο. Αυτήν την αλλαγή την περιγράφει ως απαρχή της καταθλιπτικής θέσης. Το βρέφος σιγά–σιγά μπορεί να αγαπήσει τη μητέρα του, ως ένα πρόσωπο στο σύνολο του και να ταυτιστεί μαζί της. Μ’ αυτήν την ολοκληρωμένη μητέρα, την οποία ενδοβάλλει, το παιδί ανακουφίζεται μεν από τους διωκτικούς του φόβους, αλλά η ίδια πλέον εκτίθεται στους διώκτες. Τώρα πλέον η μητέρα δεν υφίσταται σχάση σ’ ένα ιδεώδες και σ’ ένα διωκτικό αντικείμενο, αλλά γίνεται πηγή τόσο των ικανοποιήσεων του βρέφους, όσο των ματαιώσεων και του πόνου. Στη φάση αυτή κυριαρχεί η αμφιθυμία: μίσος και αγάπη απευθύνονται τώρα στο ίδιο αντικείμενο (πρόσωπο) και η σύγκρουση αυτή δημιουργεί ένα νευρωτικό σύμπτωμα.


Η καταθλιπτική φάση έχει οριστεί από την Klein ως η φάση της ανάπτυξης, κατά την οποία το βρέφος ανακαλύπτει ένα ολικό αντικείμενο (τη μητέρα) και σχετίζεται μαζί του. 

Αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στην ανάπτυξη του, όπου αποκτά επίγνωση του εαυτού του, καθώς και των αντικειμένων, ξέχωρα από τον εαυτό του και αρχίζει να διακρίνει την φαντασιωσική από την εξωτερική πραγματικότητα.

Στη φάση αυτή τα άγχη πηγάζουν από την αμφιθυμία και το κύριο άγχος του παιδιού,  και (ενοχή, αγωνία, τύψεις) έγκειται στο ότι οι δικές του καταστροφικές παρορμήσεις έχουν καταστρέψει ή θα καταστρέψουν το αντικείμενο που αγαπά. 

Η επεξεργασία της καταθλιπτικής θέσης έχει τεράστια σημασία για την ψυχική ανάπτυξη του ατόμου, αφού αποτελεί το όριο ανάμεσα στην ψύχωση και την ΄υγιή΄ νευρωτική συγκρότηση.

Η παιδική ψυχανάλυση

Το 1909 ο Φρόυντ δημοσιεύει την ΄Ανάλυση μιας φοβίας σ΄ένα μικρό αγόρι πέντε ετών΄, που παρακολουθεί μέσω του πατέρα του (κυκλοφόρησε στα ελληνικά, το 1992, από τις εκδόσεις Επίκουρος). Ο μικρός Χανς είναι το παιδί φιλικής του οικογένειας, που έχει αναλάβει την ανάλυση της μητέρα του. 
Τη θεραπευτική αγωγή εφάρμοσε ο ίδιος ο πατέρας, με την εποπτεία του Φρόυντ, που συνομίλησε με το παιδί μια και μοναδική φορά. Πρόκειται για την πρώτη ψυχανάλυση, με ένα περίεργο βέβαια τρόπο, ενός παιδιού. 

Το ερευνητικό ενδιαφέρον του Φρόυντ εξαντλείται εκεί, αφού έχει επιβεβαιώσει τις θεωρητικές υποθέσεις του για την παιδική σεξουαλικότητα. 

Η άποψη που κυριαρχεί στην ψυχαναλυτική κοινότητα είναι ότι η ανάλυση δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα παιδί, κυρίως λόγω της ανικανότητας του για μεταβίβαση και ελεύθερο συνειρμό, αλλά και την απουσία αυθεντικού αιτήματος του για θεραπεία, αφού δεν έχει αίσθηση της αρρώστιας του. 
Την κρατούσα αντίληψη έρχεται να αμφισβητήσει η Κλάιν. 
Η ευφυής της σύλληψη βρίσκεται στην παρατήρηση, ότι ο φυσικός τρόπος του παιδιού να εκφράζει τον εαυτό του είναι το παιχνίδι και επομένως αυτό, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο επικοινωνίας με τον αναλυτή, όπως ακριβώς και οι ελεύθεροι συνειρμοί στους ενήλικες. 



Είναι η πρώτη που εισάγει το παιχνίδι στην ψυχανάλυση παιδιών.
Υποστήριξε πως, το παιχνίδι για το παιδί δεν είναι μόνο τρόπος εξερεύνησης και κυριαρχίας του εξωτερικού κόσμου, αλλά και διαχείρισης του άγχους του, αφού μέσω αυτού εκφράζει και δραματοποιεί τις φαντασιώσεις του. Κατά συνέπεια μέσω του παιχνιδιού θα μπορούσε να επεξεργαστεί και τις εσωτερικές συγκρούσεις του.

Η αντιπαράθεση με την Άννα Φρόυντ

Στον χώρο της ψυχαναλυτικής παιδικής ψυχολογίας δραστηριοποιήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα και η Άννα Φρόυντ (η μικρότερη κόρη του ηγέτη). Η Άννα που έχει εν τω μεταξύ σπουδάσει παιδαγωγικά και έχει εργαστεί για τρία χρόνια σαν δασκάλα, δημοσιεύει το 1927 ένα δοκίμιο της προσέγγισης της στην παιδοψυχανάλυση, αλλά και στην εφηβική ψυχολογία. Αργότερα, στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου θα ιδρύσει στο Λονδίνο ένα πρότυπο νηπιαγωγείο για εγκαταλειμμένα παιδιά, ενώ μετά τον πόλεμο θα εργαστεί σε ορφανοτροφεία και με παιδιά που επιβίωσαν από στρατόπεδα συγκέντρωσης. 

Η μεγάλη τους διαφορά κι αιτία σκληρής αντιπαράθεσης δημιουργήθηκε γύρω από την διαφορετική τους αντίληψη για το παιχνίδι, που και οι δυο χρησιμοποίησαν στη θεραπεία, 
αλλά και από την επιμονή της Άννας να αντιμετωπίζει διαφορετικά σαν θεραπεύτρια ένα παιδί (έναν υπό ανάπτυξη άνθρωπο με ιδιαιτερότητες) από έναν ενήλικο, συνδυάζοντας την παιδική ανάλυση με μια ευρύτερη παιδαγωγική. 

Η Κλάιν δημοσιεύει το 1932 την 'Ψυχανάλυση των παιδιών', όπου εκφράζει την πεποίθηση της ότι το παιδικό παιχνίδι αποκαλύπτει τις ασυνείδητες συγκρούσεις, άρα μπορεί να υποκαταστήσει τους ελεύθερους συνειρμούς των ενηλίκων στη θεραπεία.

Η Άννα Φρόυντ από την άλλη επέμενε να θεωρεί απλά το παιχνίδι σαν έναν (εξαιρετικό μεν και αναγκαίο) τρόπο προσέγγισης του θεραπευόμενου παιδιού, στη φάση της προετοιμασίας για την κυρίως θεραπευτική διαδικασία, που θα έπρεπε όμως να στηρίζεται στον ελεύθερο συνειρμό. 
Ένα παιδί δεν αποδέχεται εύκολα τον θεραπευτή, αν ο τελευταίος δεν  έχει προηγουμένως αποκτήσει μια φιλική, θετική σχέση μαζί του,  δεν έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη του. 
Τελικά παραδέχτηκε πως τα παιδιά σπάνια αφήνονται στον ελεύθερο συνειρμό κι αυτό για πολύ λίγο.


φθόνος

Μια ακόμη καινοτομία της Αγγλικής Σχολής, που αποτελεί ένα από τα βασικά ψυχαναλυτικά ρεύματα  σήμερα, είναι η αντικατάσταση της φροϋδικής ενόρμησης του θανάτου, από ισοδύναμες ασυνείδητες καταστροφικές συναισθηματικές δυνάμεις όπως ο φθόνος, η έπαρση και η απληστία.

Ο φθόνος αναγνωρίζεται άλλωστε σαν το σημαντικότερο εμπόδιο, ίσως ανυπέρβλητο, στην θεραπευτική διαδικασία.

Είναι ένα οργισμένο ακόρεστο αίσθημα, που προκύπτει από την επίγνωση του ότι ένα άλλο άτομο κατέχει και απολαμβάνει κάτι επιθυμητό από εμένα ('θέλω να μην έχει ό,τι έχει') και διαφέρει σημαντικά από τη ζήλια ('θέλω ό,τι έχει'). Βασικός στόχος της ανάλυσης, σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, είναι να συνειδητοποιηθούν και να επανενταχθούν στον ψυχικό ιστό με ένα άλλο, επανορθωτικό τρόπο.

Το βιβλίο της Κλάιν "Φθόνος και Ευγνωμοσύνη" (Envy and Gratitude, 1957) κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

επίλογος

Το πέρασμα στην καταθλιπτική θέση περιγράφεται εκπληκτικά στην αρχαία ελληνική μυθολογία, με τον μύθο του Προμηθέα, που σηματοδοτεί το πέρασμα από την θεογονία στους μύθους των ηρώων, στο ξεκίνημα δηλαδή της ιστορίας των ανθρώπων.

Ο Προμηθέας μαζί με τον αδελφό του Επιμηθέα (το δίδυμο της συμπληρωματικότητας: ο ένας που προνοεί κι ο άλλος, ο απερίσκεπτος, που μαθαίνει μετά από τα σφάλματά του), μπαίνουν στη φάση του ανταγωνισμού με τους θεούς κι αναλαμβάνουν ένα διπλό καθήκον: τον αποχωρισμό του γένους των Ανθρώπων από τους Αθανάτους (τη μητέρα) και την ενδυνάμωση των Θνητών. Η επίτευξη όμως του αποχωρισμού εννοείται ως παράνομη οικειοποίηση - κλοπή αγαθών του αντικειμένου (θεοί ή μητέρα) και η ενδυνάμωση - εμπλουτισμός του υποκειμένου φαντάζει ως ασέβεια που ξεσηκώνει βέβαια αντεκδίκηση από το αντικείμενο.

Στο μύθο τονίζεται η ατέλεια ως βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης: η εφευρετικότητα - σκέψη όμως, αναπτύσσεται στην υπηρεσία του ελέγχου της πραγματικότητας, ως μέσο αντοχής στην ένταση και την καθυστέρηση των ικανοποιήσεων, ως αντίβαρο στην εγκατάλειψη της παντοδυναμίας και της άμεσης, μαγικής εκπλήρωσης των αναγκών. Σηματοδοτείται έτσι η έλευση της καταθλιπτικής θέσης, όχι όμως με πορεία αβασάνιστη και χωρίς την αναζωπύρωση διωκτικών αγχών. 

Το βάρος της τιμωρίας για την εξέγερση, θα σηκώνει ο Προμηθέας, καταδικασμένος σε ένα ατέρμονο βασανιστήριο πάνω στο βράχο του, παραπέμποντας έτσι στην ενοχή που διοχετεύεται στον καταναγκασμό της επανάληψης.