Τα 'δάνεια' της ψυχανάλυσης

εισαγωγή

Συμβαίνει κάθε μέρα άνθρωποι δημιουργικοί να ανακαλύπτουν ότι η πατέντα τους, μια πρωτότυπη ιδέα ή κατασκευή, υπάρχει ήδη δημοσιευμένη κάπου αλλού. Η απογοήτευση βέβαια του ανθρώπου που μόχθησε, ήλπισε και ακυρώθηκε βάναυσα είναι μεγάλη, αλλά τι να κάνουμε ... αυτά έχει η ζωή.

Από την άλλη, κάθε πραγματικά μεγάλος δημιουργός, που απαιτεί μια προνομιακή μεταχείριση (την οποία συνήθως δεν δικαιούται, τουλάχιστον όχι στον βαθμό που εκείνος θα ήθελε), έχει περάσει την πικρή εμπειρία να ανακαλύπτει εκ των υστέρων ότι, αυτό που θεωρούσε σαν μια εξαιρετική και πρωτότυπη δική του ιδέα, εντοπίζεται στο έργο κάποιων άλλων (προγενέστερων του), που ο ίδιος έχει 'ξεχάσει' πως έχει διαβάσει. 

Δεν πρόκειται συνήθως για εσκεμμένη, συνειδητή προσπάθεια παραπλάνησης, κάτι που βέβαια ποτέ δεν αποκλείεται (η απάτη είναι πάντα η μια πιθανότητα).  Όταν παρατηρούμε πχ πως ο Χατζηδάκης έχει ΄κατακλέψει΄ τον Μότσαρτ, μπορεί απλά να σημαίνει ότι υποσυνείδητα τα ακούσματα του έχουν περάσει στο έργο του. 

Ας το ξεκαθαρίσουμε εδώ: παρθενογένεση δεν υπάρχει! Ο καθένας μας αναπτύσσεται και δημιουργεί μέσα σε ένα πλαίσιο και η πρόοδος, επιστημονική ή άλλη, δεν είναι παρά ένα σύνθετο πολιτιστικό συνεχές και όχι ένα σύνολο αιφνίδιων λάμψεων καινοφανών αστέρων.

Ο Φ. και η φιλοσοφία

Βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, που στην εποχή του είναι must στον κύκλο της γερμανικής διανόησης, ο Φ  είναι βαθιά επηρεασμένος από αυτήν. Ας θυμηθούμε  εδώ, ενδεικτικά και μόνον, ότι ο Μαρξ κάνει τη διατριβή του στη 'Διαφορά μεταξύ Δημοκρίτειας και Επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας' (1841) και ο Νίτσε στην 'Γέννηση της Ελληνικής Τραγωδίας΄ (1872).

Λάτρης της λογοτεχνίας ο Φ (θεωρούσε δασκάλους του τον Ντοστογιέφσκι, τον Γκαίτε και τον Σαίξπηρ), δήλωνε πως δεν ενδιαφέρθηκε πραγματικά ποτέ για τη φιλοσοφία, φοβούμενος την εμπλοκή με τα αδιέξοδα της. Αντίθετα υπήρξε θαυμαστής των φυσικών επιστημών, που κυριαρχούν στην εποχή του και αποτελούν το πρότυπο για κάθε αναδυόμενη νέα θεωρία ή επιστήμη, όπως αυτή της ψυχανάλυσης.

Ας δούμε όμως, τελικά πόσο μακριά κρατήθηκε.

Ο Πλάτωνας

Την πρώτη από τις δυο ΄ενορμήσεις΄ του βαφτίζει Eros, ενώ αργότερα θα μιλήσει και για τη δεύτερη, την ενόρμηση του θανάτου (τον thanatos).

Ο Eros παραπέμπει προφανώς  (κάτι που και ο ίδιος έχει ρητά αποδεχτεί) στον έρωτα (από το Συμπόσιο) του Πλάτωνα, που είναι εξ ορισμού ανικανοποίητος. Ένας δαίμονας που παλινδρομεί ανάμεσα στην έλλειψη και την πλήρωση, την ασχήμια και την ωραιότητα, τη θνητότητα και την αθανασία.
Για τον Πλάτωνα ο έρωτας έχει κάτι φιλοσοφικό, αφού (όπως και ο φιλόσοφος) βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και την άγνοια.

Η διαλεκτική των συγκρούσεων

Όλη του η σκέψη του στηρίζεται στη διαλεκτική των συγκρούσεων (όπως άλλωστε και η μαρξιστική ανάλυση) μεταξύ δυο αντιτιθέμενων πόλων (συνειδητό-ασυνείδητο, έρωτας-θάνατος κλπ)

Ο Εμπεδοκλής

Θα ήταν παράλειψη βέβαια να μην αναφερθούμε ακόμη στις δυο αντίρ-ροπες ρυθμιστικές δυνάμεις (δημιουργία και καταστροφή, γέννηση και θάνατος) του Εμπεδοκλή.

Από τη μια μεριά η Φιλότης, η ερωτική, ενωτική δύναμη (ελκτική ή κεντρομόλος στη φυσική, ο έρως της ψυχανάλυσης),  η φιλία, η στοργή, η συμφιλίωση, η ενότητα και Νείκος από την άλλη, η διαλυτική, διασπαστική δύναμη (απωστική ή φυγόκεντρη), η έρις, η έχθρα, το μίσος (η ενόρμηση του Θανάτου της ψυχανάλυσης), που από τον αέναο χορό τους δημιουργείται ο κόσμος.

η τραγωδία

Η βασική ιδέα της  ανάλυσης του Νίτσε είναι πως η τραγωδία γεννιέται, κυριαρχείται και προσδιορίζεται από δύο μεγάλες και αντιτιθέμενες τάσεις, το πνεύμα του Απόλλωνα και το πνεύμα του Διόνυσου, το πνεύμα του φωτός, της διαύγειας και της ισορροπίας και το πνεύμα της σκιάς, του άρρητου και του απροσδιόριστου, της δυσαρμονίας και του τρόμου.

Η τέχνη της τραγωδίας εξισορροπεί αυτές ακριβώς τις δύο θεμελιακές τάσεις, με τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή, αυτό το μοναδικό ανθρώπινο δημιούργημα που είναι η κλασική τραγωδία.

Δαρβίνος

Ο κ. Φροϋντ χρωστάει πολύ περισσότερα στον  Δαρβίνο, από όσα ο ίδιος ήταν διατεθειμένος να αναγνωρίσει.

Γιατί είναι προφανές πως ήταν εκείνος (ο Δαρβίνος) που άνοιξε τον δρόμο στην μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη φιλοσοφία στη βιολογία, άρα για μια νέα ψυχολογία, που θα προχωρούσε στην αντικατάσταση της φιλοσοφίας του νου, από βιολογικές δυνάμεις (ένστικτα) που εξηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στο μονοπάτι αυτό προσπαθεί να κρατηθεί ο Φρόϋντ.

Αφήνει στη γωνία τη μαρξιστική ανάλυση, που εστιάζει στους οικονομικούς και κοινωνικούς προσδιορισμούς και επιμένει να μελε-τάει τον άνθρωπο, ως βιολογικό όν (κι όχι κοινωνικό).

Η θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη, που είχε ήδη γίνει αποδεκτή αρκετά πριν την διατύπωση της ψυχανάλυσης ('Η καταγωγή των ειδών' δημοσιεύτηκε το 1859), συνεπάγεται πως ο άνθρωπος, σαν ένα από τα πολλά ανώτερα θηλαστικά, έχει μεγάλες ομοιότητες (συγγένεια) με τα ζώα.

Ο κλονισμός της αυτοεκτίμησης του ανθρώπου λόγω της συγγένειας του με τα ζώα, έρχεται τώρα να δεχτεί ακόμη ένα πλήγμα, αφού δεν είναι καν κυρίαρχος του δικού του ψυχικού κόσμου.

Οι επιρροές του από τον Νίτσε και τον Σοπενχάουερ ή τον Βάγκνερ είναι επίσης πολύ μεγάλες, πολύ περισσότερο από ότι ο ίδιος συνειδητοποιούσε ή ήταν διατεθειμένος να παραδεχτεί. Ο Τόμας Μαν θεωρεί ότι οι ψυχαναλυτικές έννοιες είναι οι ιδέες του Σοπενχάουερ, μετασχηματισμένες από τη μεταφυσική (τη φιλοσοφία) στην ψυχολογία.

Σοπενάουερ 

Ο Γερμανός φιλόσοφος Arthur Schopenhauer (1788-1860),  γνωστός για τον αθεϊστικό πεσιμισμό του, ισχυρίστηκε στο σημαντικότερο από τα έργα του: "Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση", ότι ο κόσμος μας οδηγείται από μία συνεχώς ανικανοποίητη βούληση, που αναζητά συνεχώς την ικανοποίηση. Επηρεασμένος από τον Βουδισμό απέρριπτε τις ανθρώπινες επιθυμίες, κάτι που δεν απέχει και πολύ από το ρητό του Επίκουρου 'αν θέλεις να κάνεις κάποιον πλούσιο, μην του προσθέτεις χρήματα, αφαίρεσε του επιθυμίες'.

Ο ίδιος ο Φρόϋντ γράφει:

'το γεγονός ότι η ψυχανάλυση συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με τη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ, ο οποίος όχι μόνο επιβεβαίωσε την κυριαρχία των συναισθημάτων και την ύψιστη σημασία της σεξουαλικότητας,

αλλά ήταν γνώστης ακόμη και του μηχανισμού της απώθησης, δεν αποδίδεται στην εξοικείωση μου με τη διδασκαλία του. Διάβασα Σοπενχάουερ πολύ αργά στη ζωή μου'.

Νίτσε

Για τον άλλο μέγιστο φιλόσοφο, τον Νίτσε, ο ίδιος ο Φ. έχει δηλώσει ότι: 'ενώ οι υποθέσεις και οι εμπνεύσεις του συχνά συμφωνούν εκπληκτικά με επίπονα ευρήματα της ψυχανάλυσης, τον απέφευγα για πολύ καιρό γι αυτόν ακριβώς τον λόγο. Ήθελα να κρατήσω το μυαλό μου μακριά από αδιέξοδα'.

Οι ιστορικοί όμως ανακαλύπτουν πχ ότι σαν φοιτητής στη Βιέννη, ο Φ. ήταν για πέντε ολόκληρα χρόνια μέλος της Αναγνωστικής Εταιρείας Γερ-μανών Φοιτητών, μιας ριζοσπαστικής γερμανικής ένωσης, όπου συζητού-νταν διακαώς οι απόψεις του Σοπενχάουερ, του Βάγκνερ και του Νίτσε.