'Φεύγε Μιθριδάτα'

εισαγωγή 

Συχνά πυκνά η αρχική απόπειρά μας να προσεγγίσουμε έναν ποιητή, καταλήγει σε τραγωδία. Δεν αντιλαμβανόμαστε (εύκολα) τι θέλει να πει ο ποιητής, γιατί δεν έχουμε τις ίδιες αναφορές, με αποτέλεσμα να εγκαταλείπουμε την προσπάθεια ... άστα τώρα αυτά ... δεν είναι φαίνεται για μένα... 

Τι κρίμα ! 

Ας δούμε σαν παράδειγμα ένα από τα ΄ιστορικά΄ ποιήματα του Κ. Καβάφη, εμπνευσμένο από την αγαπημένη του ελληνιστική περίοδο. Πρόκειται για το Εν πορεία προς την Σινώπην,  γραμμένο το 1928. 

Ας επιχειρήσουμε λοιπόν μια πρώτη ανάγνωση και ... βλέπουμε:

 Εν πορεία προς την Σινώπην

Ο Μιθριδάτης, ένδοξος και κραταιός,

μεγάλων πόλεων ο κύριος,

κάτοχος ισχυρών στρατών και στόλων,

πηγαίνοντας προς την Σινώπην πέρασε από δρόμον

εξοχικόν, πολύ απόκεντρον

όπου ένας μάντις είχε κατοικίαν.

Έστειλεν αξιωματικό του ο Μιθριδάτης

τον μάντι να ρωτήσει πόσα θ’ αποκτήσει ακόμη

στο μέλλον αγαθά, πόσες δυνάμεις άλλες.

Έστειλεν αξιωματικό του, και μετά

προς την Σινώπην την πορεία του ξακολούθησε.

Ο μάντις αποσύρθηκε σ’ ένα δωμάτιο μυστικό.

Μετά περίπου μισήν ώρα βγήκε

περίφροντις, κ’ είπε στον αξιωματικό,

«Ικανοποιητικώς δεν μπόρεσα να διευκρινίσω.

Κατάλληλη δεν είν’ η μέρα σήμερα.

Κάτι σκιώδη πράγματα είδα. Δεν κατάλαβα καλά. —

Μα ν’ αρκεσθεί, φρονώ, με τόσα που έχει ο βασιλεύς.

Τα περισσότερα εις κινδύνους θα τον φέρουν.

Θυμήσου να τον πεις αυτό, αξιωματικέ:

με τόσα που έχει, προς θεού, ν’ αρκείται!

Η τύχη ξαφνικές έχει μεταβολές.

Να πεις στον βασιλέα Μιθριδάτη:

λίαν σπανίως βρίσκεται ο εταίρος του προγόνου του

ο ευγενής, που εγκαίρως με την λόγχην γράφει

στο χώμα επάνω το σωτήριον 'Φεύγε Μιθριδάτα'.

συνεχίζουμε

Οκ, εδώ είμαστε ακόμα, δεν τελειώσαμε. Χαρήκαμε το ύφος, την απλότητα, τη λιτότητα και τα υπέροχα ελληνικά (ένα ιδιαίτερο κράμα δημοτικής και καθαρεύουσας που χρησιμοποιεί ο Καβάφης), αλλά ... Στους τελευταίους τρεις στίχους, που προφανώς βρίσκεται όλη η ουσία του ποιήματος, τα βρήκαμε μπαστούνια. Γρίφος !

Ποιος ήτανε αλήθεια ο Μιθριδάτης; (κάτι σε Πέρση ηγεμόνα μας φέρνει, από την ελάχιστη ιστορία που κακομάθαμε στα Λύκεια), ποιος ήταν ο πρόγονός του και ποιος ο εταίρος (ο φίλος) του; από τι κατάφερε να σώσει τον φίλο του; κατά που πέφτει η Σινώπη; και εμένα τώρα που με αφορά η ιστορία αυτή;

Ωραία ! βρήκαμε τοίχο, καιρός να το 'πάρουμε αλλιώς'. Ξεχάστε λοιπόν για λίγο το ποίημα, θα το ξαναδούμε με άλλο μάτι αργότερα και ελάτε μαζί μου να δούμε μια ενδιαφέρουσα ιστορία.

η εποχή

Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 πΧ στη Βαβυλώνα σηματοδοτεί το τέλος της κλασικής περιόδου και την έναρξη της ελληνιστικής (323-30 πΧ), που θα διαρκέσει μέχρι την κατάληψη και του τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου (των Πτολεμαίων) από τους Ρωμαίους το 30 πΧ. Μετά τον θρίαμβο, θα ακολουθήσει, όπως γίνεται πάντα, η κατρακύλα. Η άνοδος φτάνει σε επίπεδα ασταθή κι ο μόνος δρόμος που απομένει είναι η κάθοδος. Οι επίγονοι θα αποδοθούν σε μια λυσσαλέα προσπάθεια επικράτησης και αλληλοεξόντωσης, μέχρι να φανούν επιτέλους 'οι βάρβαροι', να δώσουν μια λύση. Είναι η εποχή που λατρεύει ο Καβάφης, που δείχνει να τον συγκινεί ιδιαίτερα η παρακμή, με την ιδιαίτερη γοητεία της, όπως άλλωστε και οι ηττημένοι. 

Οι ένδοξες εποχές, η κλασική αρχαιότητα, η επανάσταση του ΄21 τον αφήνουν αδιάφορο.

                                                                        για τον Καβάφη

                                      η παρακμή έχει μια ανήμπορη χάρη

Γιατί η παρακμή δεν ξέρει πως να επιβιώσει, πρέπει να τη βοηθήσουμε εμείς. Ακριβώς επειδή είναι ανήμπορη, οφείλουμε να ασχοληθούμε εμείς μαζί της. Ο Καίσαρας πχ δεν μας έχει ανάγκη, επιβιώνει από μόνος του. Ένας τυπικός ιστορικός που λατρεύει τον Θουκυδίδη (και δικαίως), γιατί να ασχοληθεί με τους 'δεύτερους' μιμητές του, όπως με τον ήσσονα Βυζαντινό ιστορικό Προκόπιο (τον κορυφαίο ιστορικό της ύστερης αρχαιότητας); Η στάση του αυτή, αν δεν είναι απλά αποτέλεσμα τεμπελιάς, είναι σίγουρα μια επιπόλαιη συναισθηματική στάση, που στηρίζεται σε προκαθορισμένα σχήματα.

η γλώσσα

Η δημοκρατία είναι πια μια ανάμνηση από τα παλιά, ο θεσμός της πόλης-κράτους έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες του, έχουμε επανέλθει στη βασιλεία, το περσικό μοντέλο διοίκησης έχει επικρατήσει, αλλά ... έχει ανατείλει μια καινούργια μέρα.
Πρόκειται αναμφίβολα για την 1η εμπειρία παγκοσμιοποίησης στην ανθρώπινη ιστορία. Μια πρωτοφανής πολυπολιτισμική κοινωνία έχει αναφανεί, με κοινό νόμισμα, εκπληκτικές δυνατότητες μετακίνησης, με ενιαία γλώσσα,

την αλεξανδρινή κοινή

τον προπομπό της δημοτικής, που έφτασε μέχρι τις μέρες μας, τη γλώσσα στην οποία στηρίχτηκε ο χριστιανισμός για την εξάπλωσή του, την γνωστή μας σήμερα γλώσσα του Ευαγγελίου.

Μια γλώσσα που ξεπήδησε ως κοινή διάλεκτος μέσα στα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αποτέλεσε την παγκόσμια γλώσσα της εποχής (τα σημερινά αγγλικά), αφού ομιλούνταν από την Αίγυπτο  ως τη λεκάνη την Ινδία, επέζησε (ανεπίσημα σαν πρώτη ή δεύτερη γλώσσα) στους ρωμαϊκούς χρόνους και που, ενώ στη Δύση εκτοπίστηκε σταδιακά από τα μεσαιωνικά λατινικά (τη λαϊκή λατινική), δεν σταμάτησε ποτέ να ομιλείται  στην Ανατολή, στη χιλιόχρονη πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

μια παλιά περσική συνταγή

Ο Δαρείος ο Γ΄ δημιουργεί στο ανάκτορο του στα Σούσα μια σχολή πιστών δοκίμων αξιωματικών (φανταστείτε κάτι σαν τη Σχολή Ευελπίδων), όπου εκπαιδεύονται οι γιοί των περσών ευγενών, στους οποίους επιφυλάσσεται μια λαμπρή σταδιοδρομία, λειτουργώντας όμως παράλληλα και σαν ένα ιδιότυπο καθεστώς ομηρίας, άρα ένα αποτελεσματικό μέτρο ελέγχου των σατραπών και των ευγενών της επικράτειας του.

Το αποτελεσματικό αυτό περσικό κόλπο, όπως και τον τρόπο διοίκησης μιας αχανούς αυτοκρατορίας, θα αντιγράψει αργότερα και ο δικός μας ο Αλέξανδρος ο Μέγας, αλλά και οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί που θα ακολουθήσουν.

Όπως μας αναφέρει ο Αρριανός, στο επτάτομο έργο του ΄Αλεξάνδρου Ανάβασις΄ (κατά το  ‘Κύρου Ανάβασις’ του Ξενοφώντα), γραμμένο στην αττική διάλεκτο, ο Αλέξανδρος δημιουργεί στον στρατό του το ιδιαίτερο σώμα των βασιλικών παίδων, στο οποίο στρατολογούσε τους γιους των κορυφαίων Μακεδόνων (και όχι μόνον) ευγενών. Οι νέοι αυτοί αποτελούσαν την προσωπική του φρουρά, ενόσω κοιμόταν, βρίσκονταν μονίμως γύρω από τον βασιλιά, τους είχε ανατεθεί η φροντίδα του κι ήταν οι σύντροφοι του στο κυνήγι. Αποτελούσαν μια δεξαμενή αξιωματικών, από την οποία επέλεγε τους περισσότερους από τους διοικητές του, αλλά του εξασφάλιζαν παράλληλα και την καλή συμπεριφορά των πατέρων τους.

τα πρόσωπα

Ο Μιθριδάτης που αναφέρεται στο ποίημα, είναι ο γνωστός στην ιστορία ως Μιθριδάτης ο ΣΤ΄ της Παρθίας ή Ευπάτωρ (195-138 πΧ), ηγεμόνας στο βασίλειο του Πόντου. 

αρχαίο νόμισμα όπου ο Μιθριδάτης ο ΣΤ΄ παριστάνεται ως Μ. Αλέξανδρος

Αναφέρεται και ως Μέγας, γιατί κατάφερε να ενώσει και άλλους τοπικούς ηγεμόνες και να προβάλλει σθεναρή αντίσταση στον ρωμαϊκό επεκτατισμό στην Ανατολή.

Ο πρόγονος του, που αναφέρει ο Καβάφης, είναι ο έκτος προκάτοχος του, ο Μιθριδάτης ο Α΄ (ο ΄Κτίστης΄), ηγεμόνας στο Βασίλειο του Πόντου από το 302 ως το 266πΧ.

Ο Αντίγονος Α΄ , που είχε χάσει το αριστερό του μάτι σε μάχη (εξού και το παρατσούκλι του o Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ) ήταν ένας από τους σημαντικότερους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο γηραιότερος και ο ικανότερος των διαδόχων του. Πανύψηλος και δυνατός, ωμός και φιλόδοξος αδίστακτος αλλά μετρημένος (το άκρως αντίθετο με τον άσωτο γιο του Δημήτριο). Πέθανε σε ηλικία 81 ετών πολεμώντας (!!!) στη μάχη της Ιψού το 301 πΧ.

νόμισμα του Αντίγονου του Α΄ (382-301 πΧ)

η ιστορία

Ο νεαρός Μιθριδάτης ο Α΄  (αριστερά) βρίσκεται στην αυλή του Αντίγονου του Α΄, σαν όμηρος για την καλή πίστη του θείου του Μιθριδάτη Β΄, που είναι τοπικός ηγεμόνας. Ο γιος του Αντίγονου, ο Δημήτριος (γνωστός στην ιστορία ως 'ο Πολιορκητής'), είναι συνομήλικος με τον Μιθριδάτη και μεταξύ τους αναπτύσσεται φιλία. Τα πράγματα όμως αλλάζουν, όταν κάποια μέρα ο Αντίγονος φοβάται ότι απειλείται από τον φίλο του γιου του. Καλεί το γιο του και του λέει πως είδε ένα σημαδιακό όνειρο: 'φύτευε λέει ψήγματα χρυσού σε ένα παχύ χωράφι και φύτρωνε χρυσάφι. Ξαναγυρνώντας όμως μια μέρα να το δει, το βρήκε λεέι θερισμένο. 

Ρωτάει τι έγινε η σοδειά και μαθαίνει πως τη θέρισε ο Μιθριδάτης και την πήρε μαζί του στον Πόντο'. Ζητάει λοιπόν πρώτα από το γιο του να ορκιστεί στη σιωπή κι ύστερα του ανακοινώνει πως έχει αποφασίσει να δολοφονήσει τον φίλο του, που απειλεί την ηγεμονία του.

Συμπιεσμένος μέσα στο τραγικό δίλημμα, ποιόν να προδώσει: τον πατέρα του ή τον φίλο του,  ο Δημήτριος  (δεξιά) βρίσκει τελικά τη λύση. Κάποια στιγμή που βγαίνουν βόλτα, με τη μύτη της λόγχης (αφού τα λόγια του ήταν απαγορευμένα) χαράζει αμίλητος στο χώμα, μπρος στα μάτια του φίλου του, το περίφημο: «Φεῦγε Μιθριδάτα». Εκείνος καταλαβαίνει και καταφέρνει να το σκάσει την νύχτα και να κρυφτεί στην Καππαδοκία. 

Έτσι και τον όρκο του δεν πάτησε και τον εταίρο (τον φίλο του) κατάφερε να σώσει. 

η πηγή

Την παραπάνω διήγηση από το βίο του Δημήτριου, 
μας μεταφέρει ο γνωστός μας Έλληνας ιστορικός 
και βιογράφος Πλούταρχος (45-120 μΧ) 
στο έργο του Βίοι Παράλληλοι, 

όπου (μεταξύ των βιογραφιών 23 ζευγών 
διάσημων Ελλήνων και Ρωμαίων, 
που έχουν διασωθεί) περιλαμβάνεται και το δίδυμο: 

Δημήτριος – Μάρκος Αντώνιος. 

πάμε για φινάλε

Μετά από όλα αυτά ... ώρα πια να  γυρίσουμε ξανά στο ποίημα.
Πάμε λοιπόν πίσω: ξαναδιαβάστε το τώρα και απολαύστε το.

Άλλαξε κάτι ;
Θα είναι μεγάλη μου χαρά, αν βοήθησα λιγάκι. Ευχαριστώ !

ΥΓ

Αγοράστε τα άπαντα του Καβάφη, αν δεν τα έχετε ήδη. Από τις δεκάδες εκδόσεις, προτιμήστε μια με σχόλια. Για το τι κυκλοφορεί στην αγορά, μπορείτε να συμβουλευτείτε τη διεύθυνση:

http://cavafis.compupress.gr/public.htm

Είναι ένα από τα βιβλία που θα αγαπήσετε Μια ενδεικτική τιμή είναι τα 19€ κι αν δυσκολεύεστε, κανένα πρόβλημα. Θα τα βρείτε πανεύκολα αναρτημένα στο διαδίκτυο, πχ στη διεύθυνση:. 

http://dide-anatol.att.sch.gr/perival/FAKELOS_LOGOTEXNIA/Kavafis_poiimata_apanta.pdf

αφιερωμένο στην Cleo