'Άνθρωπον ζητώ'

Διογένης ο Κυνικός

Ο ιδεολόγος του περιθωρίου

ένας θρύλος ολοζώντανος μέσα στους αιώνες

Ένας πανέξυπνος, ετοιμόλογος, κοσμοπολίτης

Ένας μοναχικός, άγαμος και άτεκνος αλήτης-ζητιάνος

Ο αναρχικός της αρχαιότητας, ο ιδεολόγος του περιθωρίου

Ένας ξεπεσμένος τοκογλύφος, ένας  περιπλανώμενος άστεγος

Ένας πικρός, στυφός κι ανάποδος, ένας  ιδιόρρυθμος άνθρωπος

Ένας προκλητικός, ετοιμόλογος, δηκτικός, θυμόσοφος φιλόσοφος

Ένας 'δαγκωνιάρης σκύλο'ς, παρά ο γιατρός μιας άρρωστης κοινωνίας

Πολέμιος της εργασίας και του πολιτισμού, υπέρμαχος της επιστροφής στη φύση

Όπλα του η ελευθεροστομία, ο αστεϊσμός, ο χλευασμός, ο σαρκασμός κι  η ειρωνεία 

Λόγος ευθύς, κοφτερός κι ανατρεπτικός

Ο Διογένης είναι παιδί της πόλης, την οποία κριτικάρει μεν καυστικότατα, αλλά δεν εγκαταλείπει ποτέ, δεν αποσύρεται. Έχει ένα καθήκον: να προσφέρει στους συμπολίτες του μια τέχνη, να τους διδάξει μια ηθική πρακτική, που οδηγεί στην ευτυχία.

Εκτός από τις έξυπνες και καυστικές του παρεμβάσεις (και κάποια έργα που πιθανολογείται πως έγραψε), δίδαξε κυρίως με τον τρόπο ζωής του.

Επιζητά να κλονίσει τις βεβαιότητες, να ταρακουνήσει την υπεροψία και την αυταρέσκεια οποιουδήποτε κατέχει κάτι: πλούτη, γνώσεις ή κοινωνική καταξίωση.

Ζώντας στην εποχή της παρακμής και του εκφυλισμού της δημοκρατίας, όπου η κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών, δημιουργεί έντονη ανασφάλεια,   πρεσβεύει έναν επιθετικό ατομικισμό, στοχεύει στη επανανοηματοδότηση της ζωής.

Προτιμά να είναι ένας ‘δαγκωνιάρης σκύλος’ (κάτι που παραπέμπει στον Σωκράτη, που ήθελε να είναι ‘μια ενοχλητική αλογόμυγα’), παρά γιατρός μια άρρωστης κοινωνίας. Δεν είναι ένα αφηνιασμένος ηθικολόγος. 

Υιοθετεί τον ρόλο ενός εκκεντρικού, έξυπνου και καυστικού σατιριστή. Ένας σκύλος διακρίνει αμέσως φίλους, που γλείφει, και εχθρούς, που δαγκώνει. Ο Διογένης γαύγιζε και δάγκωνε και τους φίλους για να τους διορθώσει.

Οι μεγάλοι, οι κλασικοί φιλόσοφοι δεν τον θεώρησαν ποτέ ισότιμο συνομιλητή, στα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα. Τον αντιμετώπισαν απλά σαν κάποιον γραφικό (έως τρελό) ή προσβλητικό (πιθανότατα τον ένιωθαν και σαν απειλή): 

Ο Αριστοτέλης τον αναφέρει ως ΄κύνα΄, ενώ ο Πλάτων ως ΄μαινόμενο (λυσσασμένο) Σωκράτη΄, αναγνωρίζοντας τον έτσι έμμεσα σαν συνεχιστή της σωκρατικής κληρονομιάς.

Η Κυνική φιλοσοφία

Οι Κυνικοί δεν συγκρότησαν ποτέ μια τυπική φιλοσοφική Σχολή - σαν εκείνη του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη - με ηγέτη, διαδόχους, επιλεγμένα μέλη και εσωτερική δομή.

Θεωρούνται ελάσσονες φιλόσοφοι (συγκροτούν μια από τις μικρότερες σωκρατικές σχολές), αφού δεν ασχολούνται με θεωρητικούς πειραματισμούς, αλλά έχουν τη ματιά τους στραμμένη στην πραγματικότητα.

Ιδρυτής τους είναι ο Αντισθένης (δεξιά), κυριότερος εκπρόσωπός του αναμφισβήτητα ο Διογένης, και διάδοχοι του ο Κράτης ο Θηβαίος με την σύζυγό του Ιππαρχία, ο Δημώναξ από την Κύπρο, ο Περεγρίνος και κάποιες δεκάδες ήσσονες άλλοι. Περιφρονούν τη μόρφωση, δεν ασχολούνται με τα μαθηματικά ή την αστρονομία. Δεν προσφέρουν μαθήματα επιστήμης. Ο Ιουλιανός τους χαρακτηρίζει ‘απαίδευτους’. 

Διατυπώνουν την πρώτη αισθησιαρχική θεωρία, κόντρα στον Πλάτωνα και πριν τον Αριστοτέλη (‘ίππον μεν ορώ, ιππότητα δε ουκ ορώ’).

"Η πιο αναγκαία μάθηση είναι το να ξεμάθει κανείς τις κακές συνήθειες." Αντισθένης

Δεν προσφέρουν καν μια θετική διδασκαλία, με καταστατικά κείμενα, αλλά περιορίζονται στον καυστικό σχολιασμό των κακώς κειμένων, προσφέροντας παράλληλα έναν παραδειγματικό, αντισυμβατικό, ανατρεπτικό τρόπο ζωής.  

Προορισμός της φιλοσοφίας τους η ηθική.

Δεν απευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο, επιλεγμένο, μικρό και μόνιμο κοινό. Απευθύνουν το προκλητικό κήρυγμά τους σε όλους τους συγκεντρωμένους σε ένα χώρο (θέατρο, γιορτή, κλπ)

Εσωτερική ελευθερία και αυτάρκεια, την ανεξαρτησία από κάθε εξωτερικό, κοινωνικό, οικογενειακό ή θρησκευτικό καταναγκασμό.

Άσκηση ατομική (μοναχική) σωματική και ηθική, αυστηρή πειθαρχία, που μαζί με γνώση, οδηγεί στην αρετή. Καρτερικότητα, αντοχή, εγκράτεια, απαλλαγή από καθετί περιττό: αρχές που θα συγχωνευθούν λίγους αιώνες 

αργότερα στη χριστιανική θρησκεία (μοναχισμός).

                      βασική τους αρχή: η αρετή είναι ο μόνος δρόμος για την ευτυχία

Πρεσβεύουν την επιστροφή στη φύση. Προτείνουν την επανάκαμψη σε μια πρωταρχική ζωώδη, πρωτόγονη απλότητα, πριν την παρέμβαση του πολιτισμού (που ο Πλάτων χαρακτήρισε ΄πολιτεία των χοίρων΄, αλλά ο Φρόϋντ θα επικροτούσε ένθερμα).

Ο Αντισθένης (444 – 370 πΧ) υιοθετεί την απλότητα, την εγκράτεια και τη λιτότητα του τρόπου ζωής του Σωκράτη (υπήρξε μαθητής του) και την ωθεί ως τα ακραία όρια του ασκητισμού.

Πιστεύουν ότι η σχέση του ανθρώπου με την αλήθεια είναι κατόρθωμα ατομικό, κάποτε και μοναχικό.

Περιφρονούν την απόλαυση, την άνεση, τον  πλούτο, την πολυτέλεια, την επιδεικτική ζωή και κάθε αξία, πλην της ατομικής ελευθερίας (μέχρι ασυδοσίας).

Με όπλο τους την αναίδεια, περιφρονούν την ευπρεπή συμπεριφορά, την υποκριτική σεμνότητα και το αίσθημα της ντροπής, που θεωρούσαν παραφύση. 

Προκαλούν το κοινό αίσθημα, αμφισβητούν την παράδοση και το κατεστημένο της εποχής τους (δημόσιος αυνανισμός του Διογένη, δημόσια συνουσία Ιππαρχίας και Κράτητος).

Πρότυπό τους ο παραδειγματικός, ο ‘φιλοσοφικός’ βίος. Ήρωες τους o Ηρακλής, ο Οδυσσέας και φυσικά ο μεγάλος τους μύθος, ο Διογένης. Μια εμβληματική μορφή, που θαύμαζες ή αποστρεφόσουν και μισούσες.

Όπλα τους το θράσος, η ελευθεροστομία, το καυστικό σχόλιο, η σάτιρα, η παρωδία κι η ειρωνεία.

Είναι υπέρμαχοι μιας κοινωνίας με κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών.

επίλογος

Θα κλείσουμε με κάποια από τα δεκάδες ανέκδοτα που αναφέρονται στον Διογένη.

Όταν τον ρώτησαν κάποτε πια στάση πρέπει να κρατά κάποιος απέναντι στην εξουσία απάντησε: «Όποια και απέναντι στην φωτιά: ούτε πολύ κοντά, για να μην καείς, ούτε πολύ μακριά για να μην ξεπαγιάσεις».

Κάποτε  πήγε στο θέατρο, όταν η παράσταση είχε τελειώσει και ο κόσμος έβγαινε έξω. Αντίθετα με το πλήθος, που έβγαινε έξω, αυτός προσπαθούσε ν’ ανοίξει δρόμο για να μπει. Όταν τον ρώτησαν γιατί πάει αντίθετα, απάντησε: «Σε όλη μου τη ζωή αυτό εξασκούμαι να κάνω».

Μια μέρα μπήκε στο πλουσιόσπιτο του Πλάτωνα και με τα ξυπόλυτα (και βρώμικα) πόδια του πατούσε στα χαλιά λέγοντας «πατώ τον του Πλάτωνος τύφον (ματαιοδοξία)».

Όταν τον επισκέφθηκε ο Αλέξανδρος και τον ρώτησε τι θα ήθελε να του δώσει, απάντησε το εκπληκτικό: μη μου στερείς αυτό που δεν μπορείς να μου δώσεις, τον ήλιο!

- Αίτησον με ο θέλεις.

- Αποσκότισον με !

Συνήθιζε τέλος, να τριγυρνά μέρα μεσημέρι στην αγορά κρατώντας ένα φανάρι αναμμένο κι όταν τον ρωτούσαν τι ψάχνει, απαντούσε : Άνθρωπον ζητώ !

πηγές

Βασική πηγή για τους Κυνικούς:αποτελεί το 6^ο βιβλίο του Διογένη του Λαέρτιου,‘Βίοι Παράλληλοι’, 3^ος αι. μΧ