Ανθρώπινα συστήματα

• Τα ανθρώπινα συστήματα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα (σε σχέση με τα μη ζωντανά),  και δυναμικά (ενεργητικά, εξελίσσονται στο χρόνο).

• Είναι ιεραρχικά δομημένα (πολυεπίπεδα) και

• Αυτορυθμιζόμενα: καθώς αλληλεπιδρούν δηλαδή με το περιβάλλον τους, αυτοελέγχονται, αναπροσαρμόζοντας διαρκώς τις λειτουργίες και την δομή τους.

• Συνήθως τείνουν να διατηρούν τη σταθερότητά τους, την εσωτερική τους συνοχή  (ομοιόσταση), άλλοτε όμως εμφανίζουν τάση ανατροπής της, αλλαγής (εντροπία).

• Καθετί που κάνει ένα μέλος μιας οικογένειας (ακόμα και παραμερισμένο, ξεχασμένο ή      απομακρυσμένο) ή του συμβαίνει (καλό ή κακό) μας αγγίζει, επηρεάζει όλους του υπόλοιπους,  ασχέτως αν οι μηχανισμοί μετάδοσης δεν είναι γνωστοί ή εξηγήσιμοι.

• Όλοι μαζί διαμορφώνουμε τελικά μια κοινότητα, που μοιράζεται ένα κοινό πεπρωμένο.

• Τα συμπτώματα, οργανικά ή/και ψυχολογικά που εκδηλώνουν ένα ή περισσότερα μέλη μιας οικογένειας, εκφράζουν συχνά προβλήματα και δυσλειτουργίες ολόκληρης της οικογένειας.

Η Συστημική προσέγγιση στην Ψυχοθεραπεία

Σύμφωνα με την Συστημική Ψυχολογία, γεν-νιόμαστε και εξελισσόμαστε μέσα σε ομάδες ισχυρής επιρροής, με κυρίαρχη την οικογένεια. Οι ομάδες αυτές μας χαρακτηρίζουν και μας καθορίζουν. O καθένας μας συναρτάται με "οριζόντιες" σχέσεις (αυτές δηλαδή που εξελίσ-σονται στο παρόν), όσο και με "κάθετες" σχέσεις (εκείνες που συγκροτούν την οικογε-νειακή ιστορία ή την ιστορία του έθνους, της θρησκείας, της επιχείρησης κλπ., δηλαδή των μικρότερων ή των μεγάλων συστημάτων στα οποία ανήκουμε).

Και για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Σεφέρη: 

ο καθένας μας είναι φτιαγμένος από ένα πλήθος ζωντανών και πεθαμένων

               Γ. Σεφέρης: Οι Ώρες της «Κυρίας Έρσης». Ερμής, 1973. 63.

Δυναμική του Συστήματος

Σε κάθε σύστημα, ιδίως στα πρωτογενή όπως η οικογένεια, κάθε μέλος συνδέεται άρρηκτα με τα άλλα μέλη με μιαν ενεργή δύναμη, που τους διαπερνά όλους και τους υπερβαίνει, περιφρουρώντας την ισοτιμία μεταξύ τους και το δικαίωμα όλων να ανήκουν. Τα ανθρώπινα συστήματα διέπονται επίσης από μιαν ιδιαίτερη νομοτελειακή τάξη, που διασφαλίζει με κάθε τρόπο την ολότητά τους. Αυτή είναι μια αρχέγονη τάξη η οποία συγκροτεί και διαφυλάσσει κάθε σύστημα, που επιβάλλει επιπρόσθετα τον αδιάλειπτο σεβασμό της χρονικής εισόδου κάθε μέλους στο σύστημα, καθορίζοντας την θέση στην ιεραρχία με βάση την αρχαιότητα. 

Άρα, τέσσερις είναι οι μεγάλες συνιστάμενες: το ανήκειν, η ισοτιμία, η διατήρηση της ολότητας και ο σεβασμός της ιεραρχίας αρχαιότητας.

Σε περίπτωση που κάποια από αυτές τις κεντρικές τάξεις απειληθεί ή διαταραχτεί, το αποτέλεσμα εμφανίζεται ως ανισορροπία και η επίπτωση μπορεί να επιβαρύνει σε βάθος χρόνου τα μέλη του συστήματος, που ούτε καν γνωρίζουν ότι κάτι τέτοιο έχει συμβεί. 
Κυρίαρχη επομένως εδώ προβάλλει η σημασία της θέσης, που ο καθένας μας καταλαμβάνει μέσα στα συστήματα όπου ανήκει, καθώς και στα μεγασυστήματα που τα περικλείουν. 

Η θέση αυτή είναι υπαρξιακά καθοριστική και αδιαπραγμάτευτη. Υπερβαίνει τους περιορισμούς του χρόνου, του τόπου και των σχέσεων και αποτυπώνεται ανεξίτηλα τόσο στο πεδίο του συστήματος, όσο και στην ασυνείδητη εσωτερικευμένη εικόνα του μέσα μας.

Όταν ένα μέλος του συστήματος παραγκωνιστεί και χάσει την θέση του, εκδιωχθεί ή ξεχαστεί, η νομοτελειακή συστημική τάξη παρεμβαίνει και ωθεί κάποιο άλλο, νεώτερο συνήθως, μέλος να αναλάβει να "υπενθυμίσει" και να "ανακαλέσει" (βλ. και αγγλικά, 're-member') την παρουσία του αποκλεισμένου, θυσιάζοντας όμως κάτι πολύτιμο από τον εαυτό του και την δική του πορεία. Αυτή η ασυνείδητη ταύτιση και ανάληψη των βαρών καθώς και απόπειρα επανάληψης της ζωής ενός προγόνου ονομάζεται εμπλοκή και αποτελεί την γενεσιουργό αιτία μεγάλου μέρους του ανθρώπινου πόνου. Αποτελεί μάλιστα και μιαν ατελέσφορη θυσία, μια διευθέτηση που τελικά αποτελεί Ύβρη, γιατί κανείς δεν μπορεί να 'ζήσει' την ζωή κάποιου άλλου, "κανείς δε μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά" (Ηράκλειτος).

Συστημική

Σαν ανθρώπινο σύστημα μπορούμε να θεωρήσουμε μια θεραπευτική ή εργασιακή ή ποδοσφαιρική ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση, ‘όπως επίσης κι ένα έθνος, μια θρησκευτική κοινότητα, μια πολιτική ιδεολογία, έναν πολιτισμό (πχ τον δυτικό) που μας περιέχει. Ένα τυπικό ανθρώπινο σύστημα είναι βέβαια η οικογένεια: ένα σύνολο, που τυπικά συγκροτείται από  ζωντανά άτομα: παιδιά, γονείς, θείους, ξαδέρφια, παππούδες και κάποιους από τους προπαππούδες, αλλά

και νεκρά, όπως έναν σημαντικό για το σύστημα ενήλικα που χάσαμε ή ακόμα ένα παιδί που χάθηκε νωρίς ή απορρίφθηκε (πχ με έκτρωση). 

Ας θυμηθούμε και πάλι για λίγο τον Σεφέρη:

Είναι βαρύ και δύσκολο, δε μου φτάνουν οι ζωντανοί·

πρώτα γιατί δε μιλούν, κι ύστερα

γιατί πρέπει να ρωτήσω τους νεκρούς

για να μπορέσω να προχωρήσω παρακάτω.

                «Ο Στράτης Θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους», 12-15. 
Ημερολόγιο καταστρώματος, Β΄, 1944. Ποιήματα. Ίκαρος, 1974. 196

Μπορεί ακόμα να περιλαμβάνει και πρόσωπα απομακρυσμένα, όπως πρώην συζύγους ή εραστές ή κάποιον ξένο, που ωφέλησε ένα μέλος της οικογενείας με την απώλειά του. Το μοναδικό κριτήριο για την θεώρηση κάποιου προσώπου σαν μέλος του συστήματος είναι η δυναμική που μπορεί να έχει το πρόσωπο αυτό στο σύστημα σήμερα.

Η πανανθρώπινη πρωτογενής ανάγκη του ‘ανήκειν’, και μάλιστα σε ισοτιμία με τους άλλους σε μιαν ομάδα, που ονομάζουμε σύστημα υποδηλώνοντας την συνοχή της, ο σεβασμός της ιεραρχίας αρχαιότητας εισόδου του κάθε μέλους, η εγγενής συνθήκη που διέπει κάθε σύστημα και επιμένει στην διατήρηση της ολότητάς του πάση θυσία, καθώς και η ανταλλαγή με βάση την συνεχή διαδικασία του δούναι και λαβείν ανάμεσα στα μέλη, αποτελούν τις κεντρικές ‘τάξεις’, στις οποίες στηρίζεται η κοσμοαντίληψη της Σ.Α. Σε περίπτωση που κάποια από αυτές τις κεντρικές συνισταμένες απειληθεί ή διαταραχτεί, το αποτέλεσμα εμφανίζεται ως ανισορροπία και η επίπτωση επιβαρύνει σε βάθος χρόνου ανύποπτα μέλη του συστήματος. 

Η Συστημική Οικογενειακή Αναπαράσταση στηρίζεται σε ένα βιωματικό δρώμενο, που φέρνει στο προσκήνιο την ακατάλυτη σύνδεση μας με τα συστήματα στα οποία ανήκουμε και με τους Νόμους και τις Τάξεις που τα διέπουν.

Στα πλαίσια της συστημικής προσέγγισης στη ψυχοθεραπεία & την συμβουλευτική, ο θερα-πευόμενος κατανοείται κι αντιμετωπίζε-ται ως μέλος ενός συστήματος, που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση κι «ανταλλαγή» πληροφοριών με τα υπόλοιπα μέλη του συστήματος (π.χ. της οικογένειας, της σχολικής τάξης, της επιχείρησής στην οποία δουλεύει, κ.λ.π.), αλλά και ταυτόχρονα με άλλα μικρότερα, ή μεγαλύτερα συστήματα, στα οποία είναι μέλος.

Τα μέρη λειτουργούν σύμφωνα με τη θέση τους στο δίκτυο-σύστημα 

και όχι σύμφωνα με την προσωπικότητά τους.

Το αίτημα του ατόμου -του ζευγαριού ή της οικογένειας- για βοήθεια εξετάζεται από τον συστημικό ψυχοθεραπευτή πάντα σε συνάρτηση με τον συγκεκριμένο ρόλο και θέση, που κάθε μέλος του συστήματος έχει στην παρούσα φάση της εξέλιξής του.

Παρά τις εξελίξεις όμως η συστημική θεώρηση έχει τις δικές της γενικές αρχές οι οποίες έχουν εφαρμογή σε έναν ευρύ επιστημονικό χώρο. Με την έννοια αυτή αποτελεί περισσότερο μια ευρύτερη επιστημο-λογική προσέγγιση, μια μεταθεωρία, η οποία ερμηνεύει και συνδέει τις εξελίξεις που σημειώνονται σε άλλους επιστημονικούς χώρους. Όπως αναφέρει η Χάρις Κατάκη (1995, σελ. 41), η συστημική προσέγγιση είναι μια ολιστική θεώρηση η οποία ξεπερνά τη διεπιστημονική προσέγγιση και είναι μια θεωρία ενοποιητική: «Αναπτύσσει συνοπτικές έννοιες-κλειδιά σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης, οι οποίες επιτρέπουν τη συνολική όψη των φαινομένων, χωρίς να χάνεται η δυνατότητα του εστιασμού της επακριβούς και εμπεριστατωμένης περιγραφής επιμέρους λειτουργιών, σε οποιαδήποτε φάση της διαδικασίας κρίνεται αυτό σκόπιμο. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να εξετάσουμε διάφορες οντότητες με βάση τις κοινές τους ιδιότητες, οι οποίες αφορούν τον καθορισμό των σχέσεων ανάμεσα στα μέρη της εσωτερικής τους οργάνωσης, καθώς και στη σχέση τους με το περιβάλλον. Ενώ οι ξεχωριστοί επιστημονικοί κλάδοι και οι διάφορες θεωρίες μάς δίνουν πληροφορίες για επιμέρους φαινόμενα, η συστημική προσέγγιση δίνει τη δυνατότητα να εξεταστεί η εικόνα συνολικά. Έτσι παρακάμπτεται ο κατακερματισμός, οι επιπτώσεις της εξειδίκευσης και το χάος που δημιουργείται από την υπερπληθώρα των πληροφοριών που συχνά μοιάζουν αντιφατικές».

Η γέννηση ενός παιδιού στην οικογένεια, για παράδειγμα, δεν σημαίνει απλώς την προσθήκη ενός νέου μέλους. Σημαίνει αλλαγή στην οργάνωση και τη λειτουργία του όλου συστήματος. Με την προσθήκη του νέου μέλους γίνεται μια ανακατανομή των ρόλων, των συνασπισμών και του τρόπου επικοινω-νίας της οικογένειας. Τα ψυχολογικά προβλή-ματα εδώ γίνονται αντιληπτά μέσα στα κοινωνικά & πολιτικά τους συμφραζόμενα. Το σύμπτωμα διατηρείται μέσα από μορφές συμπεριφοράς που επαναλαμβάνονται, όντας οργανωμένες μέσα σ’ ένα προβληματικό κοινωνικό σύστημα. Οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων καθορίζονται από πεποιθήσεις και συμπεριφορές.

Ο συστημικός ψυχοθεραπευτής προσπαθεί να είναι ακροατής με ενσυναίσθηση. Δεν ενδιαφέρεται πια τόσο για το «γιατί» οι άνθρωποι συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται (αιτία), αλλά για το «πώς» συμπεριφέρονται (δηλ. για την διαδικασία) και «τι συνέπειες» έχει η συμπεριφορά τους στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους. Ο ψυχοθεραπευτής και ο πελάτης είναι συνεργάτες. 

Οι κρίσεις στη ζωή των ατόμων απενοχοποιούνται, αφού η προσωπική τους πορεία συνδέεται με τις εξελικτικές φάσεις των συστημάτων (οικογένεια καταγωγής, εργασία, εκπαίδευση) και αντιμετωπίζονται ως ευκαιρίες για ανανέωση και θετική αλλαγή. Ταυτόχρονα δίνεται έμφαση στην προσωπική ευθύνη, για την ομαλή ψυχοπνευματική του εξέλιξη και αυτοπραγμάτωση.

Η συστημική ψυχοθεραπεία στην Ελλάδα

"Η ελληνική συστημική σκέψη γεννήθηκε στις αρχές του 1960. Γονείς της ήταν ο Γιώργος και η Βάσω Βασιλείου, αυτός ψυχίατρος και αυτή ψυχολόγος, που επιστρέφοντας από τις ΗΠΑ, έφεραν μαζί τους τις επαναστατικές ιδέες της συστημοκής προσέγγισης και τις εφαρμογές της στην οικογενειακή θεραπεία. Εγώ υπήρξα από τους πρώτους εκπαιδευόμενούς τους, και υιοθέτησα το ρόλο της διαμόρφωσης σε θεωρητικό επίπεδο πολλών από τις βασικές ιδέες της ελληνικής συστημικής σκέψης. " 

Χάρις Κατάκη: συνέντευξη στα Ελληνικά Γράμματα.

Aρχικά οι θεραπευτές και οι κοινωνικοί ψυχολόγοι εφάρμοζαν τις αρχές των συστημάτων, όπως κυρίως εκφράζονταν από τη Γενική Θεωρία Συστημάτων και την κυβερνητική επιστήμη. Αργότερα έγινε ο δια-χωρισμός  τεχνοκρατικών και ζωντανών και ψυχοκοινωνικών συστημάτων. Ο Bertanlanffy (1950, 1959), συνόψισε τα χαρακτηριστικά των ανοιχτών ζωντανών συστημάτων και τα διαφοροποίησε από τα κλειστά μηχανικά συστήματα. Ο Buckley (1967) αργότερα διαφοροποίησε τα κοινωνικά από τα βιολογικά συστήματα. Άλλοι ερευνητές διαφοροποίησαν τα χαρακτηριστικά της οικογένειας ως ιδιαίτερου ψυχοκοινωνικού συστήματος (Jackson, 1965· Kantor & Lehr, 1975· Ahrons & Rogers, 1987). Ο κοινωνιολόγος Miller (1965) διατύπωσε τις αρχές των ζωντανών συστημάτων σε ένα άρθρο του στο περιοδικό Science. Επειδή η οικογένεια αποτελεί ένα ζωντανό ψυχοκοινωνικό σύστημα, χρησιμοποιούμε τις αρχές των συστημάτων, όπως αυτές εκφράζονται κυρίως στις θέσεις του Miller, σε συνδυασμό με τις θέσεις του Bertanlanffy και άλλων ερευνητών και θεωρητικών από το χώρο της συστημικής προσέγγισης της οικογένειας.

Η ολιστική προσέγγιση, είναι μια εξέλιξη της Θεωρίας των Συστημάτων και της Κυβερνη-τικής, που προσανατόλισαν την ψυχολογική ματιά από το άτομο στο 'όλον' και από τις προσωπικές ιδιότητες στις σχέσεις. Πρόκειται για ένα νέο θεωρητικό μεθοδολογικό πλαίσιο, έναν νέο τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα, ένα διεπιστημονικό γνωστικό πεδίο, για μια ‘νέα ματιά’ με σκοπό την αποκατάσταση της συνολικής-αληθινής εικόνας

(χωρίς κατακερματισμούς, σε μια προσπάθεια να ξανακολλήσουμε τα κομματάκια), μια μετα-θεωρία ή υπερ-θεωρία (θεωρία των θεωριών, όπως η μαθηματική λογική) μετα-επιστήμη (χωρίς συγκεκριμένο αντικείμενο, όπως πχ η φυσική, αλλά εν δυνάμει όλες τις επιστήμες, που σκοπεύει να επανασυνδέσει, έτσι ώστε να υπάρχει ροή πληροφορίας από τον ένα κλάδο στον άλλο), που τροφοδότησε με μια σειρά μοντέλων την ατομική και οικογενειακή θεραπεία διεθνώς. Μία σημαντική επιστημολογική μετάβαση, τη μετακίνηση των επιστημών του ανθρώπου από το ιατροκεντρικό στο ολιστικό μοντέλο αντιμετώπισης της ψυχοσωματικής υγείας.