Mansa Musa: ''το λιοντάρι της ερήμου'

εισαγωγή

Ο γνωστός κόσμος για τη δύση είχε πάντα ένα νότιο όριο∙ την απέραντη και αφιλόξενη έρημο της Σαχάρας, που διακόπτει την πορεία προς την κεντρική Αφρική.  Ήταν βέβαια γνωστό ότι ... κάτι υπάρχει και εκεί παρακάτω, ένας άλλος κόσμος, ασήμαντος όμως για τον 'πολιτισμό', με κάτι περί-εργα μαύρα ανθρωπάκια και τίποτα παραπάνω. 

Σήμερα μπορεί να μιλάμε για την Αφρική, μέχρι πρόσφατα όμως δεν ήταν μόνο μία ανεξερεύνητη ήπειρος, αλλά και μία ήπειρος "ανύπαρκτη", έξω από την Ιστορία ... τουλάχιστον μέχρι να ανακα-λυφθούν τα πλούσια κοιτάσματά της. Ενδεικτική είναι η άποψη του Hegel: 

'Η Αφρική δεν ανήκει στον ιστορικό κόσμο, δεν επιδεικνύει ούτε κίνηση, ούτε ανάπτυξη, κι ό, τι συνέβη εκεί, δηλαδή στο Βορρά, έχει να κάνει με τον ασιατικό και ευρωπαικό κόσμο. Αυτό που τελικά αντιλαμβανόμαστε σαν Αφρική είναι ένας ανιστορικός, μη ανεπτυγμένος κόσμος, απόλυτα αιχμάλω-τος του φυσικού πνεύματος, και του οποίου η θέση βρίσκεται ακόμη στο κατώφλι της οικουμενικής ιστορίας.' 

Κάτω από τη δυτική Σαχάρα κυλάει ο Νίγηρας, ένα ιερό και ιστορικό ποτάμι, στολίδι της Αφρικής, με σφρίγος και ζωή σαν τον Νείλο. 

Είναι ο 3^ος μεγαλύτερος ποταμός της Αφρικής (μετά τον Νείλο και τον Κόνγκ) και περιλαμβάνει το Μάλι και τη Γκάνα (Wagadou). Τα νερά του, με γαλάζιο χρώμα σαν τη θάλασσα, βαθαίνουν από Ιούνιο ως Δεκέμβρη και πέφτουν την εποχή της ξηρασίας, οπότε η κίνηση γίνεται με αβαθείς πιρόγες. 

Στο βόρειο τμήμα του αρχίζει η ατελείωτη και στο νότιο η αφρικανική στέπα και λίγο πιο κάτω τα τροπικά δάση. Την τρομερή έρημο όμως, διασχίζουν εδώ και αιώνες με εκείνα τα κακάσχημα ζώα τους, τις καμήλες, κάποιοι φτωχοδιάβολοι άραβες νομάδες,  που την ξέρουν σαν την παλάμη τους. 

Είναι οι Βέρβεροι και οι Βεδουίνοι και οι θρυλικοί Τουαρένγκ (οι 'άνθρωποι της ερήμου'), που ζουν από τα κοπάδια τους, αλλά και από το εμπόριο. Μεταφέρουν αλάτι (από τα ορυχεία αλατιoύ της Taghaza, στη Βόρεια Αφρική), απίστευτα πολύτιμο και ακριβό τότε,  στην κεντρική Αφρική, αλλά και περσικά μεταξωτά και άλλα είδη πολυτελείας, από τα λιμάνια της Μεσογείου, που τα ανταλλάσσουν με χρυσό, ελεφαντόδοντο και σκλάβους. 


Γιατί ναι, βέβαια … κάθε φύλαρχος που σέβεται τον εαυτό του, φροντίζει να πουλάει σκλάβους στο παζάρι τους νικημένους αντιπάλους του. Αυτή είναι η παράδοση και μην γελιέστε, καλά κρατεί μέχρι τις μέρες μας. 


Κι η ιστορία συνεχίζεται, με την κεντρική Αφρική στο περιθώ-ριο. Όλα αυτά όμως θα αλλά-ξουν ξαφνικά δραματικά το 1324 μ.Χ.

Μα τι  έγινε τότε; Ξαπλώστε αναπαυτικά, γιατί …

… το παραμύθι του θρυλικού Μάνσα Μούσα μόλις αρχίζει ...

Κάπου εκεί στην δυτική Αφρική, κάτω από τη Μαυριτανία και την Αλγερία, νότια της Σαχάρας, μετά από αιώνες συγκρούσεων μεταξύ των τοπι-κών φυλάρχων, των ανθρώπων της ερήμου και των ανθρώπων του ποταμού (Νίγηρα), δημιουργεί-ται  τον 14ο αι. μΧ μια μεγάλη αυτοκρατορία (το πρώην Γαλλικό Σουδάν, στην περίοδο της αποικιο-κρατίας), ένα από τα μεγαλύτερα κράτη της εποχής, που βρέχεται ανατολικά από τον Ατλαντικό, ως τον

άνω Νίγηρα δυτικά. Μια αχανής έκταση, που ο θρύλος θέλει να απαιτείται ένας ολόκληρος χρόνος για να τη διασχίσεις από το βορρά ως τον νότο. Αλλά ας αποφύγουμε τις υπερβολές κι ας κρατήσουμε σαν πιο ασφαλή και αξιόπιστη, τη μαρτυρία ενός άραβα περιηγητή του 14^ου, που γράφει πως χρειάστηκε ταξίδι τεσσάρων μηνών. 

Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας ο Μάνσα Μούσα, που σημαίνει Βασιλεύς των Βασιλέων (το όνομα του δεν μας παραδόθηκε από την ιστορία), αναλαμβάνει την εξουσία της αυτοκρατορίας το 1312, μαζί με τον έλεγχο δεκάδων ορυχείων χρυσού και αλατιού, αλλά και του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σαχάρα, μεταξύ Ευρώπης και κεντρικής Αφρικής, που περνάει από το Μάλι. Η καθυστερημένη φυλε-τική μορφή κοινωνικής οργάνωσης της Αφρικής, επιβάλλει την κληρονομική βασιλεία.

Το ταξίδι

Αφού εδραιώνει την κυριαρχία του, πρώτο και βασικό μέλημα κάθε ηγέτη, αποφασίζει να κάνει τη διαφορά, το κάτι παραπάνω, το ξεχωριστό. Η απομόνωσή του από τη διεθνή σκηνή τον στενοχωρεί, δεν του φτάνει ο πλούτος και η δύναμη, όσο παραμένει στη σκιά. Ψάχνει την δυνατότητα να κάνει την εμφάνισή του στη διεθνή σκηνή, του τότε πολιτισμένου κόσμου, να κάνει αισθητή την παρουσία του και να προωθήσει τις διπλωματικές σχέσεις με τα άλλα μουσουλμανικά κράτη. 

Η αφορμή είναι απλή. Θα πραγματοποιήσει ένα μεγάλο ταξίδι, το προσκύνημα του στη Μέκκα, βασική υποχρέωση κάθε πιστού μου-σουλμάνου. Ναι, αλλά δεν θα το κάνει βέβαια έτσι σεμνά και ταπεινά, όπως οι προκάτοχοι του. Κάθε άλλο μάλιστα ! 
Θα οργανώσει μια μεγαλειώδη πορεία, που θα αφήσει άφωνους τους πάντες. Θα τους κάνει όλους να πάθουνε την πλάκα τους … να μιλάνε με δέος για τον μέχρι χθες άγνωστο και ασήμαντο Μάνσα. 

Συγκροτεί μια τεράστια, ειρηνική  πομπή, που αποτελείται από 60.000 άνδρες ντυμένους με περσικά brocade και μεταξωτά, που καθένας τους κρατούσε ένα χρυσό αντι-κείμενο βάρους 4 pound και 80 καμήλες φορτωμένες με 50-300 pounds χρυσού η καθεμιά και 12.000 δούλους. 


Μαζί και η συνοδεία της επίσημης γυναίκας του (με 500 ακόλουθους) και 400 άτομα για την προσωπική του φρουρά ξεκινάει, ώριμος πια στα 55 του (μετά από 17 χρόνια βασιλείας), την πορεία του, διαφημίζοντας τη χώρα του, αλλά και την ήπειρο του με τον καλύτερο τρόπο. 

Το ταξίδι του αυτό για το προσκύνημα στη Μέκκα, το hajj (όπου λαμβάνει τον τίτλο Χατζή-, όπως και οι χριστιανοί που πήγαν στον Ιορδάνη για προσκύνημα), κράτησε λίγο παραπάνω από έναν χρόνο. 
Ξεκίνησε από την πρωτεύουσα του Niani, στον νότο και πλέοντας τον Νίγηρα έφτασε στο Τιμπουκτού. Ακολούθως διέσχισε τη Σαχάρα από όαση σε όαση (μέσα από τα αλατορυχεία), ως το Κάιρο κι από εκεί στη Μέκκα και τη Μεδίνα. 

Στο δρόμο του θα κάνει μια στάση στο Κάϊρο, τον Ιούλιο του 1324,  για να συναντήσει τον Μαμελούκο Σουλτάνο της Αιγύπτου Al-Nasir Muhammad. 
Κατασκηνώνει αρχικά με τη συνοδεία του κοντά στις πυραμίδες για τρεις μέρες, κάτι που προβλεπόταν από την παράδοση για όλους τους προσκυνητές, αλλά όταν πρόσφ-ερε στον σουλτάνο 50.000 δηνάρια, εκείνος πολύ ευχαρί-στως παρέτεινε τη φιλοξενία του για ένα τρίμηνο. 


Στη διάρκεια της εκεί παραμονής του, προσέφερε δώρα σε όλους τους αξιωματούχους και οι αιγύπτιοι έμποροι είχαν την ευκαιρία να τον πλησιάσουν και να του πουλήσουν τα προϊόντα τους σε τιμή πενταπλάσια της κανονικής. Φεύγοντας για τη Μέκκα υπολογίζεται ότι τα αποθέματα της Αιγύπτου σε χρυσό είχαν αυξηθεί κατά 25%, με αποτέλεσμα να υποτιμηθεί σοβαρά η τιμή του χρυσού και να κλονιστεί σοβαρά η οικονομία για 10 τουλάχιστον χρόνια. Λέγεται ότι ο ίδιος στο γυρισμό από το προσκύνημα του, αναγκάστηκε να αγοράσει όσο χρυσό μπορούσε από το Κάιρο, για να επαναφέρει την τιμή του στα κανονικά επίπεδα.

Η επιστροφή

Μετά από ταξίδι 3.000 μιλίων, μοιράζοντας χρήματα στους φτωχούς και κτίζοντας τζαμιά εκεί που δεν υπήρχαν, φτάνει τελικά στη Μέκκα, όπου προσφέρει δώρα αμύθητης αξίας και μεγάλη ποσότητα χρυσού. 
Τον Σεπτέμβριο του 132, μετά από απουσία ενός έτους, ο Mansa Musa επιστρέφει στο βασίλειό του και τα βρίσκει όλα όπως τα είχε αφήσει, αφού φρόντισε να πάρει μαζί

του στο ταξίδι όλους τους πιθανούς διεκδικητές του θρόνου του, ώστε να μπορεί να τους ελέγχει (η παλιά καλή περσική συνταγή της ομηρείας !). 

Λέγεται πως τέτοιο ήταν το μέγεθος της σπατάλης του, που στην επιστροφή χρειά-στηκε να δανειστεί χρήματα από εμπόρους, που συνάντησε στο δρόμο του. Φέρνει μαζί του τον φημισμένο μουσουλμάνο αρχιτέκτονα και ποιητή Al-Sahili, γεννημένο στη Γρανάδα της Ανδαλουσίας, που θα του φτιάξει το παλάτι, αλλά και τα υπέροχα τζαμιά του Gao και του Timbuktu και το αριστούργημα του, το Chamber της Niani.

Χαρακτηριστικό της τεχνοτροπίας του, που επηρέασε την αρχιτεκτονική του Σουδάν, είναι η χρήση ξύλινων δοκαριών, που εξέχουν για λόγους αισθητικής από το πλίνθινο κτίριο. Έφερε μαζί του και μια ολόκληρη βιβλιοθήκη, που αγόρασε στην Αίγυπτο, για να εξοπλίσει το Πανεπιστήμιο του στο Τιμπουκτού, που έκανε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, αλλά και λόγιους, διακεκριμένους μουλάδες και αρχιτέκτονες. 

Το Τιμπουκτού  ήταν ήδη ένας μεγάλος εμπορικός σταθμός, από  τον 10ο ήδη αι., που ιδρύθηκε από νομάδες Τουαρέγκ, ένας τόπος στην άκρη του πουθενά, όπου οι άνθρωποι της ερήμου συναντούσαν τους ανθρώπους του ποταμού. 
Εξελίχθηκε  αργότερα, ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του Μάλι, στο σπουδαιότερο ισ-λαμικό πνευματικό κέντρο, μια πρωτεύουσα με τεράστια ακτινοβολία, το 'Παρίσι του Μεσαίωνα' για κάποιους ιστορικούς. Μια πόλη παραμυθένια, στο δέλτα του Νίγηρα, η τελευταία έξοδος πριν την μεγάλη έρημο της Σαχάρα. 

βιογραφικά

Γεννημένος περί το 1280 ο Μάνσα ο Α΄, με κλασική αρα-βική παιδεία και πιστός, παραδοσιακός μουσουλμάνος,  διαδέχτηκε στο θρόνο του Μάλι,  στα 32 του, τον βασιλιά πατέρα του Kanku Musa, (της δυναστείας των Keita), το 1312. Ήταν o 10ος Μάνσα στη σειρά. 

Εγγονός μιας από τις αδερφές του Sundiata Keita, ιδρυτή της δυναστείας, που πνίγηκε σε ποτάμι στα 38 του, οπότε ανέλαβαν οι γιοί του, που έγιναν μουσουλμάνοι. Ο Μάνσα βασίλεψε 25 'χρυσά' χρόνια, προωθώντας ένα τεράστιο οικοδομικό πρόγραμμα, που περιλάμβανε το χτίσιμο τζαμιών (λόγω έλλειψης πέτρας, από πλίνθους και ξύλο), ιερο-διδασκαλίων, αλλά και πανεπιστημίων, που επανδρώθηκαν με αστρονόμους, μαθηματικούς και νομικούς

Ανέπτυξε διπλωματικές σχέσεις με την Αίγυπτο και τα άλλα κράτη της βόρειας Αφρικής και έστελνε τα παιδιά της τοπικής αριστοκρατίας στα Παν/μια του Μαρόκου για σπουδές. Σε κάθε του ταξίδι ή έξοδο περιστοιχιζόταν όχι μόνον από πολεμιστές αλλά και από μουσικούς.

Πέθανε το 1337, όποτε τον διαδέχτηκε στο θρόνο ο αδερφός του Sulayman Mansa ως το 1360.



επίλογος

Η εμφάνιση του Μούσα με τα αμύθητα πλούτη, πυροδότησε τη φαντασία στη Δύση, για έναν τόπο που κολυμπάει στο χρυσάφι, κάτι παρόμοιο με τον μύθο του Ελντοράντο αργότερα. 

Το 1339 (δυο χρόνια μετά τον θάνατό του) το Μάλι εμφανίζεται για πρώτη φορά σε έναν παγκόσμιο χάρτη. Το 1367 ένας άλλος χάρτης έδειχνε ένα δρόμο, που περνώντας μέσα από την οροσειρά του Άτλαντα, συνδέει τη βόρεια Αφρική με το Δυτικό Σουδάν, 
ενώ το 1375 ένας τρίτος χάρτης (δεξιά) έδειχνε έναν πλούσιο μονάρχη με σκήπ-τρο και μια χρυσή σφαίρα σε μια περι-οχή, νότια της Σαχάρας. 
Η μεγαλοπρεπής έξοδος του Μάνσα Μούσα τελικά δικαιώθηκε.

Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη στις ΗΠΑ, ο Μάνσα θεωρείται ο πλουσιότερος άνθρωπος της χιλιετίας, με την αμύθητη προσωπική περιουσία των 400 δις δολαρίων. Η αναγωγή σε σημερινές αξίες έγινε χρησιμοποιώντας πληθωρισμό της τάξης του 2200% ετησίως, όπου πχ 100 εκατομμύρια δολάρια του 1913 ισοδυναμούν με 2.300 δισεκατομμύρια σήμερα. 

Δεύτερη στη λίστα των 25 πλουσιότερων του κόσμου, είναι η περι-ουσία της βρετανικής οικογένειας των Ρόθτσιλντ, με περιου-σιακά στοιχεία αξίας τουλάχιστον 350 δισεκατομμυρίων δολαρίων, σε ορυχεία, τράπεζες, διαχείρισης ιδιωτικών στοιχείων, αγροκτηνοτροφία κλπ. 

Ακολουθεί τρίτος στη λίστα, ο J.D.Rockefeller, ο πλουσιότερος Αμερικανός που έζησε ποτέ, με περιουσία 340 δισεκατομμυρίων δολαρίων  (σε σημερινές αξίες), όταν πέθανε το 1937.