Θεωρία της Προσωπικότητας

Carl Rogers 

(1902-1987)

'άνευ όρων θετική στάση', 
αποδοχή του άλλου 
χωρίς αρνητικές κρίσεις για τις βασικές αξίες του

εισαγωγή

Η θεωρία της προσωπικότητας, είναι μια από τις τρεις σημαντικότερες θεωρίες της υπαρξιστικής ψυχοθεραπείες (μαζί με την λογοθεραπεία του Frankl και την υπαρξιστική ψυχοθεραπεία του Jalom), που τονίζοντας της ελευθερία επιλογής (ελεύθερη βούληση) και την ατομική ευθύνη, αντιδρούν στο αιτιοκρατικό προκαθορισμό της ψυχανάλυσης και του συμπεριφορισμού. Αρνούνται να θεωρήσουν τον άνθρωπο σαν άβουλο ον, κινούμενο από τις ορμές και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος.

Είναι η σημαντικότερη θεωρία ψυχοθεραπείας, που προτάθηκε από τον αμερικανικό χώρο, με κύριους εκπρόσωπους τον Α. Μάσλοου και τον Κ. Ρότζερς, γνωστή ως ανθρωπιστική σχολή. Στη διάρκεια της εξέλιξής της πέρασε από διάφορες φάσεις μέχρι να διαμορφωθεί ως μία γενικότερη αυτόνομη προσέγγιση: τη δεκαετία του 1940 χαρακτηριζόταν ως ‘μη-κατευθυντική’ προσέγγιση, τη δεκαετία του ΄50 ως ‘πελατοκεντρική’  και από τη δεκαετία ΄60 μέχρι σήμερα ‘προσωποκεντρική’.

Καρλ Ρότζερς

Θεμελιωτής της είναι ο αμερικάνος Carl R. Rogers, ένας από τους πιο διακεκριμένους ψυχολόγους του 20ου αιώνα. Ήταν το τέταρτο από τα έξι παιδιά μιας θρησκευόμενης οικογένειας μεθοδιστών από το Σικάγο, Μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον με αυστηρές ηθικές αρχές και αν και προορι-ζόταν για ιερωμένος, στράφηκε γρήγορα στην ψυχολογία, αντιδρώντας στην τρομερή υποκρισία των θεολογικών σχολών.

Μετακόμισε στη Νέα Υόρκη όπου παντρεύτηκε και πήρε το διδακτορικό του το 1931. Πέτυχε μια ενδιαφέρουσα σύνθεση θρησκευτικότητας και επιστημονικότητας.

Βλέπει τον άνθρωπο σαν ενιαία και σύνθετη οργανική ενότητα, που διέπεται από μία εγγενή και κυρίαρχη δύναμη,  που αποκαλεί τάση πραγμάτωσης, η οποία ωθεί τον κάθε οργανισμό μέσα από την ανάπτυξη, τη βελτίωση και την διαφοροποίηση, στην πραγμάτωση των δυνατοτήτων του και τελικά στην ολοκλήρωσή του.

Οι θεραπευτικές παρεμβάσεις  της δεν αποσκοπούν στην άμεση εξά-λειψη του συμπτώματος, αλλά στην συνολική ενίσχυση της προσωπικό-τητας του 'ασθενούς' και την διευκόλυνση του να κινητοποιήσει τις δικές του δυνάμεις,για να αναπτυχθεί.

Ο Ρότζερς είναι ο θεμελιωτής της φαινομενολογικής θεώρησης της ψυχολογίας, αφού δίνει έμφαση στον μοναδικό τρόπο που το ίδιο το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τον κόσμο. 

Βασικό αξίωμα της θεωρίας που διαμόρφωσε με τους συνεργάτες του Goldstein και Maslow,  είναι ότι η πρώτη ανάγκη του ανθρώπου, αλλά και η μοναδική του κινητήρια δύναμη, είναι η ανάγκη της αυτοπραγμάτωσης, της πλήρωσης, της επίτευξης προσωπικής αρμονίας και γαλήνης. Ακολουθεί η ανάγκη της αναγνώρισης, της θετικής αποδοχής, από τους σημαντικούς άλλους. Πρέπει να πετύχουμε πρώτα την αυτοεκτίμηση κι ύστερα την εκτίμηση των άλλων.

Αποδέχεται το μοντέλο του Μάσλοου, που θεωρεί τις ψυχολογικές ανάγκες ανώτερες των βιολογικών.

θεωρία της ιεράρχησης των αναγκών

του 

Abraham Harold Maslow

 

            'η πυραμίδα των αναγκών' του Μάσλοου      

ξεκινώντας από τη βάση, έχουμε τις βιολογικές, αλλά ανεβαίνοντας συναντάμε και τις ψυχολογικές ανάγκες:

επιβίωση (πείνα, δίψα, ύπνος)

ασφάλεια (σπίτι, ρούχα, καθαριότητα, δουλειά)

κοινωνικότητα (ανάγκη να ανήκεις κάπου, να αγαπάς και να αγαπιέσαι, ερωτικός σύντροφος, φίλοι)

αυτοεκτίμηση (ανάγκη για γνώση, εξερεύνηση, αλλά και για γόητρο, αναγνώριση κι αποδοχή)

και στην κορυφή

ολοκλήρωση (αυτοπραγμάτωση, αξιοποίηση του δυναμικού σου)

Ο Ρότζερς θεωρεί πως στην πορεία συνειδητοποίησης του εαυτού του, κάθε παιδί νοιώθει την πολύ μεγάλη ανάγκη για αποδοχή και θετική εκτίμηση από το περιβάλλον του, για ανεπιφύλακτη αγάπη και έγκριση. Αν όμως αυτή του δίνεται υπό όρους, αναγκάζεται να προσαρμοστεί, αποκτώντας 'συνθήκες αξίας', που ενδοβάλλει και ενεργεί στη συνέχεια με αυτές, αρνούμενο την δική του αξιολόγηση. Το κόστος που καλείται όμως να πληρώσει αργότερα είναι η αποξένωσή του, η ασυμφωνία, με τον ψυχικό του κόσμο. Χάνει δηλαδή τον πραγματικό του εαυτό. Δεν ξέρει ποιός πραγματικά είναι. Εξαρτώντας την αυτο-εικόνα του από εξωτερικές πηγές αξιολόγησης, προσδοκίες και επιθυμίες, επιζητά τη διάκριση και την επιτυχία, αντί την αγάπη.

Στην πορεία συνειδητοποίησης του εαυτού του, κάθε παιδί νοιώθει την ανάγκη για θετική εκτίμηση, για έγκριση και αποδοχή, για ανεπιφύλακτη αγάπη. Αν αυτή του δίνεται όμως με όρους, αναγκάζεται να προσαρμοστεί, δημιουργώντας 'συνθήκες αξίας' (ή 'όροι αξίας', conditions o), που εσωτερικεύει και απορρίπτοντας τη δική του αξιολόγηση, ενεργεί με βάση αυτές. Το κόστος όμως είναι τεράστιο. Εγκαθιστώντας ένα εξωτερικό κέντρο ελέγχου, χάνει σταδιακά την αυτοεκτίμησή του και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του.

πελατοκεντρική θεραπεία 

ή
θεραπεία 'επικεντρωμένη στον πελάτη' (1951)

Μια θεραπευτική προσέγγιση, που μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική, ιδιαίτερα σε φάσεις σημαντικών αλλαγών στη ζωή μας, όπως: χωρισμός, βαριά ασθένεια, απώλεια προσφιλούς προσώπου ή ακόμη σε ένα νέο ξεκίνημα. 

Στη θεωρία του, που διατυπώνεται τη δεκαετία του 1960, ο πελάτης θεωρείται πως έχει και τα κίνητρα, αλλά και τη δύναμη, την ικανότητα να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες του, με μικρή μόνον υποστήριξη από τον θεραπευτή του (βοήθεια στο να βρει ο πελάτης τις δικές του λύσεις στα δικά του προβλήματα).

Έτσι η θεραπεία στοχεύει στην προσωπική ανάπτυξη και αυτογνωσία του πελάτη, σε μια αυθεντική επαφή του με τη ζωή, στην ανεξαρτησία, τη δημι-ουργικότητα και την ελεύθερη έκφραση, που εξασφαλίζουν ικανοποίηση και ευχαρίστηση.

Δεν φιλοδοξεί να εξηγήσει επιστημονικά και μονοσήμαντα την ανθρώπινη κατάσταση, αλλά να κατανοήσει την ανθρώπινη ύπαρξη, με όλες τις δυνατότητες και του περιορισμούς της, προσεγγίζοντας την με απεριόριστο σεβασμό.

Ο προσωποκεντρικός ψυχοθεραπευτής καλείται, μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, να ενδυναμώ-σει και να διευκολύνει τον πελάτη του να έρθει σε επαφή με αυτή του την τάση και να της επιτρέψει ν’ αναπτυχθεί και να καλλιεργηθεί.

Οι τρεις θεραπευτικές συνθήκες, που ο C. Rogers χαρακτήρισε ως αναγκαίες και επαρκείς για θεραπευτική αλλαγή είναι:  η ενσυναίσθηση, η άνευ όρων αποδοχή και η αυθεντικότητα.

Ο Ρότζερς διατυπώνει, το 1959, τη θεωρία του, όπου διακρίνει τρεις συνιστώσες του 'εαυτού':

την αυτοεικόνα μας (self image),
την εικόνα που έχουμε για μας

την αυτοεκτίμηση  (self esteem),
την αξία που πιστεύουμε πως έχουμε

και τον ιδανικό μας εαυτό (ideal self),
το πως θα θέλαμε να είμαστε,

το που θέλουμε να φτάσουμε

Πέθανε το 1987, ενώ ήταν υποψήφιος για το Νόμπελ Ειρήνης, κάτι που δεν πρόλαβε να πληροφο-ρηθεί.

το μη-κατευθυντικό μοντέλο 

στην εκπαίδευση

Ο Ρότζερς ασχολήθηκε πολύ με κακοποιημένα και μειονεκτικά παιδιά, αλλά και με την εκπαίδευση και πρότεινε μια μαθητοκεντρική διαδικασία εκπαίδευσης, που δεν αποσκοπεί στην απλή μετάδοση γνώσεων, αλλά αναδεικνύει τον πελάτη-μαθητή σαν πρωταγωνιστή και τον δάσκαλο σε απλό συνεργατικό ρόλο συντονιστή, σύμβουλου-εμψυχωτή, που διευκολύνει την προσπάθεια μάθησης.

Δουλεύει με μικρές 'ομάδες συνάντησης' (encounter groups), δίνοντας έμφαση στη συναισθηματική πλευρά της συμπεριφοράς στην επικοινωνία δάσκαλου-μαθητή. 

Ο δάσκαλος θα πρέπει να αναγνωρίζει την ανομοιογένεια της τάξης του και την ανάγκη του κάθε μαθητή του για ιδιαίτερη μεταχείριση, αφού ο καθένας έχει τη δική του προσωπικότητα. 

Ο μαθητής  ή η ομάδα είναι που θέτει τους στόχους του μαθήματος (που απαντούν στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα τους), σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό και όχι κάποιο αναλυτικό πρόγραμμα.

είπε:

το πιο περίεργο, παράδοξο πράγμα είναι ότι

μόνον όταν αποδέχομαι αυτό που είμαι 

μπορώ να αλλάξω

ολοκληρωμένος είναι ο άνθρωπος που μπορεί να είναι 

όλο και περισσότερο οι δυνατότητές του

η ανθρώπινη ανικανότητα επικοινωνίας, 

είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας μας

να ακούσουμε 

τον άλλο αποτελεσματικά

όταν κοιτάζω τον κόσμο είμαι απαισιόδοξος

όταν όμως κοιτάζω τους ανθρώπους

γίνομαι αισιόδοξος

 

οι άνθρωποι είναι τόσο όμορφοι, όσο ένα ηλιοβασίλεμα 

αν εγώ μπορώ να τους αφήσω να είναι.

όταν κοιτάζω ένα ηλιοβασίλεμα δεν σκέφτομαι ποτέ 
πως θα έπρεπε να ελαφρύνει λίγο 
το πορτοκαλί στα δεξιά ... 
 δεν προσπαθώ να ελέγξω ένα ηλιοβασίλεμα, 
απλά το θαυμάζω με δέος όπως ξετυλίγεται

Ας δούμε πριν κλείσουμε και μια παράλληλη προσέγγιση, μια παραλλαγή …

Η Focusing-βιωματική

Τη δεκαετία του 1970, ο Rogers θέλησε να ερευνήσει τους παράγοντες που επηρεάζουν θετικά την έκβαση της ψυχοθεραπείας κι ανέθεσε στον στενό του συνεργάτη E.T.Gendlin, την διεύθυνση της έρευνας, με το βασικό ερώτημα:

‘πώς η ψυχοθεραπεία βοηθά ορισμένους ανθρώπους περισσότερο από άλλους;’

Ο Gendlin και οι συνεργάτες του, μελέτησαν εκατοντάδες μαγνητοφωνημένες ταινίες ψυχοθερα-πευτικών συνεδριών, κατέληξαν σε μία σημαντική παρατήρηση: Η βελτίωση της ψυχολογικής κατά-στασης αυτών που είχαν ολοκληρώσει ένα κύκλο ψυχοθεραπείας, ήταν ανεξάρτητη της ψυχοθερα-πευτικής προσέγγισης του θεραπευτή και του ‘περιεχομένου’ των θεραπευτικών συνεδριών.

Η επιτυχημένη θεραπεία αφορούσε ανήκε στους πελάτες εκείνους, που μιλούσαν με έναν λιγότερο εγκεφαλικό, αναλυτικό τρόπο και περισσότερο βιωματικό. Αυτούς που είχαν καλύτερη επαφή με το σώμα τους (και τα συναισθήματά τους), που συνήθιζαν να στρέφουν την προσοχή τους στο σώμα τους και προσπαθούσαν να αποκωδικοποιήσουν τα σήματα που ‘εξέπεμπε’.
Το χαρακτηριστικό αυτό, που σε κάποιους έλλειπε εντελώς, αποδείχθηκε ένα σημαντικό νέο ‘εργαλείο’ για μια επιτυχή ψυχολογική αλλαγή.

Αξιοποιώντας τα αποτελέσματα της έρευνας ο Gendlin, δημιούργησε τη Διαδικασία Εστίαση, που περιγράφει το 1978 στο βιβλίο του 'Focusing',

μία τεχνική, μια δεξιότητα με την οποία θα μπορούσαν να ωφεληθούν περισσότεροι από την ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

Μεταφρασμένο σε 13 γλώσσες το Focusing, μια πραγματεία για τη 'σωματική γνώση' κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παρισιανού, Αθήνα 2006.

‘ό,τι ξεχνούν οι άνθρωποι, τα κύτταρα το θυμούνται’

Με την Διαδικασία Εστίασης στρέφει κάποιος την προσοχή του στο σώμα του,  έτσι όπως το νιώθει εσωτερικά, για να αποκτήσει μία σωματική αίσθηση της κατάστασης που βιώνει. Το σώμα βρίσκεται σε διαρκή διαδικασία αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον και ενέχει πληροφορίες, όχι ακόμη συμβολοποιημένες, αναφορικά με αυτό που ζει και βιώνει στο εδώ και τώρα. Με την έννοια αυτή το σώμα ενέχει το βίωμα και γι’ αυτό το σώμα ξέρει... Το σώμα μου δεν είναι απλά μία μηχανή με λειτουργίες, αλλά το πρωταρχικό όργανο με το οποίο συναντώ τον κόσμο και σχετίζομαι με αυτόν.

Συνήθως δεν είμαστε ανοιχτοί στο άμεσο και συνεχές βίωμά μας. Δεν έχουμε μάθει να είμαστε ανοιχτοί, να το αποδεχόμαστε και να το συμβολοποιούμε κατάλληλα. Τις περισσότερες φορές η σχέση με το βίωμά μας είναι περιοριστική, διαστρεβλωτική, ενίοτε παγιωμένη, δεσμευτικά άκαμπτη, γι’ αυτό και επαναλαμβανόμενη. Η ζωή μας ως εκ τούτου αποτελείται από κοινότοπα επαναλαμβανόμενα γεγονότα, που χάνουν το βιωματικό τους βάθος και δεν μετουσιώνονται σε εμπειρίες, με αποτέλεσμα η προσωπική μας ανάπτυξη να εμποδί-ζεται, να μην προάγεται, σύμφωνα με τις βαθύτερες ανάγκες και επιθυμίες μας, και ενδεχομένως να τραυματίζεται, σε μικρότερο ή

μεγαλύτερο βαθμό, ανάλογα με την προσωπική μας ιστορία. Για να μπορέσουμε να άρουμε τα εμπόδια και να προάγουμε την προσωπική μας ανάπτυξη, αυτό που απαιτείται, είναι είτε η βελτίωση της σχέσης μας με το βίωμά μας, είτε η αποκατάσταση της σχέσης, αν αυτή έχει διακοπεί. 

Ο Gendlin καθόρισε μια διαδικασία εστίασης με έξι βήματα και κατασκεύασε τη Βιωματική Κλίμακα, που μετράει το εύρος των εκφράσεων του πελάτη, ξεκινώντας με χαμηλή αξιολόγηση για γενι-κεύσεις και επίπεδες αναφορές και ανεβαίνει για πιο άμεσο και βιωμένο λόγο.