Λογικός Θετικισμός

 

εισαγωγή

Ο λογικός θετικισμός (ή νεοθετικισμός) ήταν ένα πνευματικό κίνημα, το δόγμα που κυριάρχησε στο χώρο της φιλοσοφίας της επιστήμης τον 20ο αιώνα, που αποδέχεται μόνον ό,τι είναι λογικά επαληθεύσιμο, απορρίπτοντας κάθε μεταφυσική θεώρηση.

Αναπτύχθηκε στη Βιέννη, από μια ομάδα διάσημων στοχαστών, γνωστών ως 'κύκλος της Βιέννης', γύρω από τον γερμανό φυσικό και εμπειριστή φιλόσοφο Moritz Schlick και λειτούργησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέχρι τη δολοφονία του ηγέτη του, το 1936.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, το κέντρο του κινήματος μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ, όπου με μικρές διαφοροποιήσεις, είναι γνωστό πλέον ως λογικός εμπειρισμός.

Συνέπεσε με την επανάσταση της σύγχρονης φυσικής (σχετικότητα, κβαντο-μηχανική) και εκφράστηκε κυρίως μέσα από τη φιλοσοφία της φυσικής.

Σημαντική στιγμή αποτελεί η δημοσίευση του 'μανιφέστου' τους το 1929, με το οποίο διακήρυξαν ότι με την πίστη τους στην επιστημονική μέθοδο, χαράζουν έναν 'τρίτο δρόμο' ανάμεσα στον ιδεαλισμό και τον υλισμό, με στόχο να εξυγιάνουν την ίδια την επιστήμη (αλλά και όλους τους άλλους τομείς της διανόησης) από τη ροπή της προς τη μυστικιστική ασάφεια και τη μεταφυσική.

ο χώρος

τα καφέ της Βιέννης

Το κίνημα συγκροτούσαν επίσημες (ή μη) ομάδες συζήτησης σε εβδομαδιαίες συναντήσεις, στα αμέτρητα καφέ της Βιέννης, με θέματα τον μαρξισμό, την ψυχανάλυση και τη φιλοσοφία. Ήρθε σε αντίθεση με την σύγχρονη της αγγλική σχολή (του Cambridge), που θεωρούσε ότι η επιστήμη έπρεπε να πάρει μαθήματα από τη φιλοσοφία, απορρίπτοντας την παραδοσιακή, την κλασική μετα-φυσική, σαν

πηγή απαντήσεων χωρίς νόημα, σε ανύπαρκτα προβλήματα.

Η Βιέννη

Έδρα της δυναστείας των Αψβούργων και πρωτεύουσα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από το 1440, σπουδαίο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο για την επιστήμη και την τέχνη και ιδιαίτερα τη μουσική. Πρωτεύουσα  της Αυστριακής Αυτοκρατορίας, από το 1805, της Αυστροουγγρικής Αυτοκρα-τορίας αργότερα, αλλά και  της Αυστρίας σήμερα, με 2.000.000 κατοίκους.

Παρά την πολιτική της υποβάθμιση μετά τη διάλυση της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας (με την λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέ-μου το 1918), διατηρεί στο ακέραιο το απόλυτο κύρος της ως πρωτεύουσας του πνεύματος. Αριστερά το Πανεπιστήμιο της, με έτος ίδρυσης το 1365, ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, με μεγάλη ακτινοβολία στις ανθρωπιστικές κυρίως επιστήμες, που έχει δώσει ως τώρα 15 νομπελίστες.

τα πρόσωπα 

Στον κύκλο συμμετείχαν οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες, μαθηματικοί, θεωρητικοί της λογικής, φυσικοί και φιλόσοφοι.

Την ηγετική του ομάδα αποτελούσαν κυρίως άτομα εβραϊκής καταγωγής ή μαρξιστές ή και τα δυο μαζί. Πνευματικός της καθοδηγητής (επίτιμο μέλος της ομάδας) εθεωρείτο ο Ludwig Wittgenstein,   παρόλο που ο ίδιος δεν συμμετείχε ποτέ στις συναντήσεις, ούτε και αποδεχόταν την τιμητική τους διάκριση.

Η αρχική λατρεία προς το πρόσωπο του εξασθένισε όμως σύντομα, όταν το τρομερό παιδί της φιλοσοφίας το γύρισε αργότερα ... στην ποίηση και τον μυστικισμό. Με την πρόταση του:

τα όρια της γλώσσας είναι αυτόματα και τα όρια του μυαλού μας, 

αφού όσα ξέρω είναι μόνον αυτά για τα οποία έχω λέξεις, κηρύσσει το τέλος της φιλοσο-φίας, αναγνωρίζοντας της σαν μοναδικό ρόλο τη λογική διευκρίνηση εννοιών και σκέψεων. Ενώ δηλαδή η επιστήμη μπορεί να χτίζει σπίτια, η φιλοσοφία μπορεί μόνον να τακτοποιήσει το δωμάτιο.

Η περίφημη πρόταση του 'για αυτά που δεν μπορούμε να μιλήσουμε πρέπει να σιωπούμε', παρεξηγήθηκε από τον κύκλο, που θεώρησε ότι αυτά για τα οποία δεν μπορούμε να μιλάμε, στερούνται νοήματος, είναι δηλαδή α-νόητα. Ο 'αρχηγός' όμως πίστευε το αντίθετο: μπορεί να μην είναι δυνατόν να μιλάμε για όσα ανήκουν στο χώρο 'του μυστικού', αλλά αυτά δεν παύουν να υπάρχουν και να είναι ιδιαίτερα σημαντικά.

Μια ακόμη σημαντική προσωπικότητα της εποχής στη Βιέννη ήταν ο επίσης εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός φιλόσοφος Καρλ Πόπερ, που αν και δεν συμμετείχε, ούτε και έγινε ποτέ μέλος του κύκλου, επηρέασε βαθιά το κίνημα.

Η θεωρία του (αρχή της διαψευσιμότητας) αντιτίθεται στην άποψη του θετικισμού, που θεωρεί έγκυρη κάθε πρόταση ή θεωρία που είναι επαληθεύσιμη, θεωρεί πως λόγω της γενίκευσης

κάθε επιστημονική θεωρία είναι εν δυνάμει ψευδής 

και αναγνωρίζει σαν μοναδικό κριτήριο αλήθειας-εγκυρότητας το  να είναι διαψεύσιμη.

Άλλα μεγάλα ονόματα, που έχαιραν απεριόριστου σεβασμού από τον κύκλο και αναφέρονται τιμητικά ως πατέρες του κινήματος, ήταν ο Άλμπερτ Αϊνστάϊν (το φωτεινό αστέρι του επιστημονικού διαφω-τισμού) κι ο Άγγλος εμπειριστής Μπέρναρντ Ράσσελ, του οποίου την πρωτοποριακή απόπειρα εφαρμογής της λογικής στα μαθηματικά και τη γλώσσα θαύμαζαν.

Συμμετείχαν ακόμη ο (διάσημος για τα θεωρήματα του, της 'μη πληρότητας') γερμανός μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ και


ο επίσης Γερμανός φιλόσοφος Rundolf Carnap, μια σημαντική μορφή στο χώρο της σημειολογίας και της φιλοσοφίας της επιστήμης, που υποβιβάζει το ρόλο της φιλοσοφίας σε μια απλή γλωσσολογική ανάλυση.
Στο σημαντικότερο από τα έργα του (20 βιβλία και 80 άρθρα):

'Η λογική σύνταξη της γλώσσας',

αναδεικνύει ότι η σύνταξη μιας λογικής πρότασης, είναι άσχετη με το νόημα, το εμπειρικό της περιεχόμενο.

ο 'κύκλος της Βιέννης'

Αυτό που τους ένωνε ιδεολογικά ήταν η πίστη τους στην εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων και την υιοθέτηση μιας αυστηρής λογικής, που πίστευαν ότι θα μπορούσε να ωφελήσει  σημαντικά και τη φιλοσοφία, δίνοντας της την απαραίτητη εγκυρότητα, αν βέβαια απαρνούμενη την ασάφεια, υιοθετούσε στην έρευνα της την ακρίβεια που διακρίνει τις φυσικές επιστήμες. 

Αποδέχονται ότι η μόνη πηγή έγκυρης γνώσης είναι εκείνη που προέρχεται από τις επιστήμες (και ιδιαίτερα τις φυσικές), ό,τι μπορεί να παρατηρηθεί και να μετρηθεί και να επαληθευθεί επιστημονικά, πειραματικά. Επιδιώκει έτσι να θάψει γρήγορα και οριστικά τις παλιές ιδέες και να ξαναστήσει τη φιλοσοφία σε υγιή θεμέλια.

Ο πραγματικός τους εχθρός ήταν ο γερμανικός ιδεαλισμός, που έδινε προτεραιότητα στη νόηση και στο πνεύμα έναντι της φυσικής και της λογικής.

η θεωρία του νοήματος

είναι το θεμελιακό δόγμα του κινήματος και το μοναδικό κριτήριο του νοήματος των προτάσεων που αποδέχονται είναι η αρχή της επαλήθευσης,  μέσω της οποίας μια πρόταση μπορεί να δειχθεί ως αληθής ή ψευδής.

Η φιλόδοξη απόπειρα ερμηνείας της πραγματικότητας, χωρίς εμπειρικό έλεγχο (κάτι που επιχειρεί η παραδοσιακή φιλοσοφία ), απλά δεν έχει νόημα. Καμιά θεωρητική δραστηριότητα δεν μπορεί μέσα από τον καθαρό στοχασμό, χωρίς αναφορά στην εμπειρία, να οδηγήσει σε συμπεράσματα για τη δομή και τη νομοτέλεια του κόσμου.

Σύμφωνα με τον Βρετανό φιλόσοφο sir A.J. Ayer, καθηγητή λογικής στην Οξφόρδη και ένα από τα ηγετικά στελέχη της ομάδας,

'μία πρόταση θεωρείται ότι κυριολεκτικά έχει νόημα, 

εάν και μόνο εάν, είναι αναλυτική 

ή είναι εμπειρικώς επαληθεύσιμη'

Εδώ γίνεται διάκριση ανάμεσα στις γραμματικές και τις λογικές προτάσεις, αφού οι πρώτες χρησιμοποιούνται για να πούμε κάτι αληθές, αλλά και κάτι ψευδές.

Η αρχή της επαληθευσιμότητας βέβαια δεν αφορά στις προτάσεις εκείνες που εκφράζουν συναι-σθήματα  (ή προσταγή, παράκληση, επιθυμία, απειλή κλπ), οι οποίες  δεν προβάλλονται με την αξίωση να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς.