Οι 'Νεο-Φροϋδικές' σχολές της Ψυχανάλυσης (1)

Η ψυχανάλυση 

μετά τον 'μεγάλο της αρχιερέα' Φρόϋντ

εισαγωγή

Με τη διαμόρφωση της νέας σχολής της ψυχανάλυσης, αρχίζουν μοιραία να γίνονται εμφανείς οι επιστημονικές διαφορές άλλων ερευνητών. Σημαντικοί συνεργάτες του ανέπτυξαν σταδιακά νέες θεωρίες ή υποθέσεις, που απομακρύνονταν από τις φροϋδικές. Η κύρια αντίθεση τους αφορά στην υποβάθμιση των κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά και στην παντοδυναμία της γενετήσιας ορμής (της λίμπιντο).

Η ηγετική και αυταρχική συμπεριφορά του Φρόυντ, μια σαφώς ψυχανα-γκαστική προσωπικότητα, που επέτρεπε στον εαυτό του συχνές ανα-θεωρήσεις προηγούμενων απόψεων του, όχι όμως και την αμφισβήτησή τους από άλλους, οδήγησε πολύ γρήγορα την αρχική ομάδα σε διάσπαση, γεγονός που οδήγησε στη διαμόρφωση (μέχρι τις αρχές του 1914), τριών διαφορετικών σχολών ψυχανάλυσης.
Κεντρικά πρόσωπα της αρχικής σύγκρουσης ήταν ο Αυστριακός Άλφρεντ Άντλερ και ο Ελβετός Καρλ Γιουνγκ, που ο Φρόϋντ προόριζε για 'διάδοχό' του. Η 'ορθόδοξη' ψυχανάλυση αναγκάζεται να περιχαρα-κωθεί, επιδιώκοντας να οριοθετηθεί από τις 'αιρέσεις'.

Ήδη από το 1910 ο Φρόϋντ ιδρύει στη Νυρεμβέργη την Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση (IPA), έναν οργανισμό ομπρέλα, που ελέγχει σήμερα 72 ψυχαναλυτικές εταιρείες (μια από τις οποίες είναι και η ελληνική, που ιδρύθηκε μόλις το 1982), σε 63 χώρες, με περισσότερα από 72.000 πιστοποιημένα μέλη παγκοσμίως.

Πίσω από κάθε σχισματική τάση μπορεί βέβαια να υποψιαστεί κανείς μια έντονη και ασυνείδητη αγωνία και ανασφάλεια (ατομική ή ομαδική), μια ναρκισσιστική τάση για υπερτονισμό μικρών επιφανειακών διαφορών (που κατά βάθος  προωθούν τον ίδιο σκοπό), αποφεύγοντας τη σύγκλιση του πρωτόγονου με το ωριμότερο, που αποτελεί την πεμπτουσία της εξελικτικής σύγκρουσης.

οι βασικές κατευθύνσεις της ψυχανάλυσης

Εκτός από την κλασική (τη φροϋδική) ψυχανάλυση, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως Ψυχο-λογία των Ενορμήσεων, που εξελίσσεται και καλά κρατεί ακόμη, έχουμε μια σειρά από σχισματικές κινήσεις, παραλλαγές της, που όλες προέρχονται από την ψυχανάλυση, τη 'μήτρα  κάθε ψυχοθερα-πείας' (αφού όλοι ξεκινούν από τον Φρόυντ και λειτουργούν απλά συμπληρωματικά), με κυριότερες:

την ατομική ψυχολογία του Άντλερ και την αναλυτική του Γιούνγκ, την ανάλυση χαρακτήρων του Ράϊχ, την Ψυχαναλυτική Ψυχολογία του Εγώ της Άννας Φρόϋντ και του Έρικσον, την ανθρωπιστική ψυχανά-λυση του Φρομ, την υπαρξιακή ψυχανάλυση των Σαρτρ και Λ. Μπινβάγκερ και τη δομική ψυχανάλυση του Λακάν, που είναι ιδιαίτερα ισχυρή στην Ελλάδα.

Στο άρθρο αυτό θα επιχειρήσουμε μια σύντομη και περιεκτική παρουσίασή τους και σύντομα θα υπάρξουν αναλυτικότερα άρθρα για την καθεμία από αυτές.

η ατομική ψυχολογία

Εβραϊκής καταγωγής, σοσιαλιστής, πρόεδρος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης, ο Άντλερ είναι ο πρώτος που αποχώρησε (το 1911) μετά από συνεργασία 9 ετών με τον Φρόϋντ και ίδρυσε την Εταιρεία Ελεύθερης Ψυχαναλυτικής Έρευνας.

Καταπληκτικός δάσκαλος, αλλά απαίσιος συγγραφέας (στριφνός και δυσνόητος) ο Alfred Andler (1870-1937), υπήρξε αργότερα  (το 1912) ο θεμελιωτής της ατομικής ψυχολογίας, εστιάζοντας περισσότερο σε μία πρακτική ανθρωπογνωσία.


η θεωρία του 

είναι τελεολογική και με θετικό προσανατολισμό. Πιστεύει δηλαδή  πως ο καθένας μας έχει ένα στόχο, ένα σκοπό να εκπληρώσει και η έμφαση δίνεται στην υγεία και όχι στην ασθένεια. Θεωρεί το άτομο ενιαίο και αδιαίρετο ον και την ψυχή μια ολότητα κι όχι ένα σύνολο επιμέρους στοιχείων. Τα αισθήματα μειονεξίας (κόμπλεξ κατωτερότητας, που έχουν την αφετηρία τους από στη φυσική αδυναμία της παιδικής ηλικίας) μεταβάλλονται σε συνειδητό κίνητρο (υποβαθμίζει το ρόλο του ασυνείδητου) για την ψυχική ανάπτυξη του ατόμου, αντισταθμίζοντας (αναπληρώνοντας) τα πραγματικά ή φανταστικά του ελλείμματα. Το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ζωής είναι η τάση για τελειοποίηση (αυτοπραγμάτωση)  και βασική η ανάγκη του 'ανήκειν'.

Αντικαθιστά την αρχή της ηδονής του Φρόϋντ με την αρχή της ισχύος (μια έμφυτη τάση επιβολής) και θεωρεί σημαντική για την ερμηνεία της νεύρωσης, εκτός από τη σεξουαλικότητα (που υποβαθμίζει σημαντικά το ρόλο της), την ανάγκη του ατόμου  για σπουδαιότητα, για αναγνωρισμένη κοινωνική αξία.

Οι βασικοί του τύποι προσωπικότητας είναι: ο κυριαρχικός (χολερικός), ο δεκτικός (φλεγματικός), ο αποφευκτικός (αναποφάσιστος, μελαγχο-λικός) και ο κοινωνικά χρήσιμος τύπος. Μια παραλλαγή της αποτελεί και η ενδιαφέρουσα θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης του  E. S. Bordin.

η αναλυτική ψυχολογία

Ο Carl Gustav Jung (1857-1961) ο μόνος μη εβραίος της παρέας (αλλά γιος ιερέα), διαφωνώντας με την σφοδρή κριτική του Φρόϋντ στη θρησκεία και την έμφαση του στη βρεφική σεξουαλικότητα, θα ιδρύσει το 1913 τη σχολή της αναλυτικής (ή αρχετυπικής) ψυχολογίας, βάζοντας στο παιχνίδι και το θέμα της φαντασίας.

Θεωρούσε εξαιρετικά επικίνδυνη την ξαφνική κατάργηση της θρησκείας και όπως συνήθιζε να λέει:

'Η εποχή μας έχει ανάγκη από αγίους' 

Επεκτείνοντας το φροϋδικό εγχείρημα για την ερμηνεία των ονείρων, ασχολείται με τα: 

αρχέτυπα,, τις συμβολικές εικόνες στο όνειρο, αλλά και στη λαϊκή παράδοση και τη μυθολο-γία, που είναι ίδιες για όλους μας

και το 

συλλογικό υποσυνείδητο, μια έμφυτη εμπειρία των προηγούμενων γενιών, ένα υπερπροσωπικό ψυχικό υπόστρωμα που περιέχει τα αρχέτυπα. 

Θεωρεί ότι η προσωπική ψυχή περιέχει τα 'συναισθηματικά συμπλέγματα' του ατόμου, ενώ το συλλογικό ασυνείδητο τα αρχέτυπα.

Αναπτύσσει μια δική του εξατομικευμένη ψυχαναλυτική πρακτική, για τη θεραπεία της νεύρωσης, την τεχνική της ενεργητικής φαντασίας. Οι εικόνες μορφοποιούνται, ζωγραφίζονται, δραματοποιούνται, χορεύονται ή καταγράφονται σε μια φανταστική σειρά ως δράση ή διάλογος.

Δίνει έμφαση στους ενήλικες και όχι στην παιδική ηλικία και μιλάει και αυτός για ψυχολογικούς τύπους (εξωστρεφής, εσωστρεφής).

Ο εαυτός είναι μια  εκ των προτέρων δομή, μια αρχετυπική εικόνα, το πλήρες δυναμικό του ανθρώπου  και η ενότητα της προσωπικότητας σαν σύνολο. Λειτουργεί ως παράγοντας απαρτίωσης, ένα αρχέτυπο, το οποίο υποστηρίζει την ένωση των αντιθέτων μέσα στην ψυχή. Υποστήριξε ότι στην ψυχολογική ανάπτυξη, όπως και στην αγάπη, το κλειδί της επιτυχίας είναι να αντέξει κάποιος την ένταση μεταξύ των αντιθέτων.
Η θεραπεία για τον Γιούνγκ είναι μια επώδυνη διαλεκτική διαδικασία συνεχούς αλληλεπίδρασης των συνειδητών, αλλά και ασυνείδητων πλευρών θεραπευτή και θεραπευόμενου, που συνεργάζονται σαν ισότιμες οντότητες για την αυτοπραγμάτωση τους.

Οι θεραπευτές θα πρέπει να παραιτηθούν από τη θέση αυθεντίας και να αποσύρουν την επιθυμία τους να επηρεάσουν το θεραπευόμενο, αν θέλουν να τον βοηθήσουν να επιτύχει τον ιδανικό του στόχο, την εξατομίκευση του.  

Η εξατομίκευση είναι η διαδικασία κατά την οποία το άτομο γίνεται ο εαυτός του, ολόκληρος και πλήρως διακριτός από τους άλλους,  αλλά περιλαμβάνει και τη συνειδητοποίηση της ενότητας μας με τους άλλους. 
Υποστηρίζει ότι όσο γινόμαστε πιο συνειδητοί και αναπτύσσεται η αυτογνωσία μας, τόσο το στρώμα που χωρίζει το προσωπικό μας από το συλλογικό ασυνείδητο θα ελαττώνεται. Έτσι το εγώ ξεφεύγει από τον μικροπρεπή εγωιστικό κόσμο των προσωπικών ενδιαφερόντων του, για να συμμετέχει στον ευρύτερο κόσμο των ουσιαστικών ενδιαφερόντων της συλλογικής συνειδητότητας.

η 'ανάλυση χαρακτήρων'

Ακολουθεί (χρονικά) η Ανάλυση Χαρακτήρων, του επίσης Αυστριακού γιατρού Βίλχελμ Ράϊχ (1897-1957), μια από τις πιο ριζοσπαστικές προσωπικότητες στην ιστορία της ψυχιατρικής, ένας από του πιο αμφιλεγόμενους διανοητές του 20ου αιώνα. Χαρακτηρίστηκε από μεγαλοφυής και πρωτοπόρος, ως μεγαλομανής, παρανοϊκός και απατεώνας. 

Εκπαιδεύτηκε στη Βιέννη από τον ίδιο τον Φρόϋντ, εργάστηκε σαν ψυχανα-λυτής (της 2ης γενιάς),  από το 1922 και κατέλαβε τη θέση του Κλινικού Βοηθού στην Ψυχαναλυτική Πολυκλινική του στη Βιέννη και αργότερα του Υποδιευθυντή της Πολυκλινικής και του Διευθυντή του Σεμιναρίου Ψυχαναλυτικής Θεραπείας του ιδρύματος.

Η προσέγγιση του στην Ελλάδα σήμερα είναι πολύ ισχυρή. 

Στη φωτογραφία δεξιά, ο Ράϊχ νεαρός.

Ένθερμος υποστηρικτής του μαρξισμού (μέλος του Κ.Κ. Αυστρίας από το 1930, που δεν θα

διστάσει όμως αργότερα να χαρακτηρίσει 'κόκκινους φασίστες' τους υποστηρικτές των κομμουνιστικών καθεστώτων) και ο πιο ταλαντούχος από τους νέους μαθητές του Φρόϋντ, ο υπερβολικά ανήσυχος και φιλόδοξος Wilhelm Reich (1897-1957), διαφοροποιείται σύντομα από το κύριο ρεύμα, με αποτέλεσμα να εκδιωχθεί τόσο από την Ψυχαναλυτική Εταιρεία (το 1934), όσο και από το Κομμουνιστικό Κόμμα, να απελαθεί από τη Γερμανία, τη Δανία  και τη Σουηδία, για να καταλήξει τελικά το 1940 στις ΗΠΑ, όπου και πέθανε το 1957, απομονωμένος και περιθωριοποιημένος, από ανακο-πή, φυλακισμένος για απάτη, στο κελί του στην ομοσπονδιακή φυλακή της Πενσυλβάνια.

Ανακαλύπτει και αναδεικνύει τη σημασία του οργασμού, που τον θεωρεί κλειδί για την πρόληψη των νευρώσεων. Πιστεύει ότι ο οργασμός επιτυγχάνει την αποφόρτιση της περίσσειας ενέργειας που συσσωρεύεται (λιμνάζει) στον οργανισμό, δημιουργώντας άγχος και διαταράσσοντας την ενεργειακή ισορροπία.

Περιέγραψε τον ενεργειακό μεταβολισμό της σαν διεργασία 4 βημάτων με το σχήμα:

μηχανική ένταση - βιοηλεκτρική φόρτιση - βιοηλεκτρική εκφόρτιση - μηχανική χαλάρωση, 

που ονόμασε 'κανόνα του οργασμού ή της ζωής'.

Υπήρξε πολυγραφότατος, με 15 βιβλία στο ενεργητικό του, που επηρέασαν σημαντικά το κίνημα αμφισβήτησης των νέων, σε Ευρώπη και Αμερική, τις δεκαετίες του 1960 και 1970. 

Πιο γνωστά τα : 

'Άκου ανθρωπάκο' (1948)

'Η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού' (1933) 

και η 'Σεξουαλική Επανάσταση (1936)'

Θεωρεί πως η νευρωτική, 'θωρακισμένη' κοινωνία, που αντιμετωπίζει τον υγιή άνθρωπο εχθρικά, αφού τον αισθάνεται σαν απειλή, δεν είναι ούτε πρόθυμη αλλά ούτε και ικανή να αναθρέψει υγιή παιδιά.

  Το πρώτο βιβλίο του (Character Analysis, 1933) παραμένει κλασικό. Εκεί αναλύει τον χαρακτήρα, σαν ναρκισσιστικό μηχανισμό άμυνας από τις απειλές.

Εστιάζει την έρευνα του στη σεξουαλικότητα των ενηλίκων.

Παρατηρεί κλινικά (στην Πολυκλινική του Φρόϋντ), ότι η αποκατάσταση μιας ικανοποιητικής σεξουαλικής ζωής καταπραύνει τα νευρωτικά συμ-πτώματα και θεωρεί τη νεύρωση και την επιθετικότητα αποτέλεσμα της κοινωνικής καταπίεσης.

Αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα της αντίστασης του αναλυόμενου στη θεραπεία, αποφασίζει να αλλάξει τακτική. Εγκαταλείπει την τυπική θέση του αναλυτή, πλάγια και πίσω (εκτός οπτικού πεδίου του αναλυόμενου), τοποθετείται απέναντι του, έτσι ώστε να έχει οπτική επαφή και επιτίθεται κατά μέτωπον στις αντιστάσεις του.

Μια σημαντική συνεισφορά του στη θεραπευτική πρακτική, είναι η σύνδεση των νευρωτικών συμπτωμάτων με σωματικά, μυϊκές ακαμ-ψίες, που υποχωρούν παράλληλα με την ψυχοθεραπεία.Τα πρόσωπα τους χαλαρώνουν και γίνονται πιο εκφραστικά, η αναπνοή τους βαθαίνει και το σφιγμένο σώμα χαλαρώνει.

Πιστεύοντας ότι η λίμπιντο δεν είναι απλά μια θεωρητική έννοια, αλλά πραγματική ενέργεια, που θα μπορούσε να παρατηρηθεί και να μετρηθεί, μπαίνει στη διαδικασία έρευνας και ... φεύγει. Από κει και πέρα μπαίνει σε έναν ολισθηρό δρόμο χωρίς επιστροφή.

είπε:

•        Έχεις σκυλί για να είσαι και εσύ ΄αφέντης΄

•      Ο μεγάλος Άνθρωπος ξέρει πότε και που είναι μικρός, ενώ ο ανθρωπάκος δεν ξέρει ότι είναι μικρός και φοβάται να το μάθει.

Θα επανέλθουμε με περισσότερα για την έρευνα του Ράϊχ σε επόμενο άρθρο.