Μια ενδιαφέρουσα σύγκλιση

Γνωστικό υποσυνείδητο

και ψυχαναλυτικό ασυνείδητο

μια συζήτηση για

τη γνώση χωρίς επίγνωση,

για το παράδοξο του ‘να ξέρεις και να μην ξέρεις’

για μια μορφή γνώσης που ενώ δεν είναι διαθέσιμη στο λόγο,

δεν μπορεί δηλαδή να περιγραφεί λεκτικά,

είναι παρόλα αυτά εκεί, διαθέσιμη,

ικανή να επιδρά και να μεταβάλλει τη συμπεριφορά

εισαγωγή

Την τελευταία 15ετία συμβαίνει κάτι πραγματικά εντυπωσιακό στο χώρο της ψυχολογίας. Οι έρευνες στα πλαίσια της γνωστικής επιστήμης, που μέχρι πρόσφατα αδιαφορούσαν για την παραδοσιακά αντίπαλη της ψυχανάλυση (που την θεωρούν ασύμβατη και μη επιστημονική) και απαιτούν αυστηρό επιστημονικό (πειραματικό) έλεγχο των υποθέσεων τους, ανακαλύπτουν (αναγκάζονται να αποδεχτούν) στοιχεία, που επιτρέπουν για πρώτη φορά να φανταστεί κανείς την πιθανότητα σύγκλισης των δυο αντιδιαμετρικών ως τώρα προσεγγίσεων.

Οδηγούνται δηλαδή κάποια στιγμή, από τα πειραματικά τους δεδομένα, να αποδεχτούν την ύπαρξη μιας υποσυνείδητης αντίληψης, μιας ασυνείδητης διεργασίας της νοητικής μας δραστηριότητας, με σαφείς ποιοτικές διαφορές από τη συνειδητή, μια υπονοούμενη μνήμη (γνωστική λειτουργία, παράπλευρη της σαφούς μνήμης). 

Οι έννοιες τους όμως αυτές είναι προφανέστατα παρεμφερείς με το μέχρι χθες αμφισβητού-μενο ψυχαναλυτικό ασυνείδητο. Εύλογα λοιπόν τίθεται πλέον σήμερα το ερώτημα: 

μήπως ήρθε η ώρα για την ένωσή τους ;

Αλλά ας τα πάρουμε απ την αρχή.

η κόντρα

Ο παππούς Φρόϋντ βλέπετε, ξεκίνησε μεν με πρότυπο του τη φυσική και τη βιολογία, αλλά οι μετέπειτα αντίπαλοι του μπιχεβιοριστές (που σαν θιασώτες του θετικισμού, απαιτούν τη συγκρότηση μιας αντικειμενικής επιστήμης της ψυχολογίας), του προσάπτουν ότι όταν τα βρήκε δύσκολα, το γύρισε στο … τσάμικο.

Η βασική τους ένσταση  ήταν ότι τα κεντρικά αξιώματα της θεωρίας του, που έχουν προκύψει με ενδοσκόπηση, είναι αναξιόπιστα, απόλυτα υποκειμενικά και οι βασικές του έννοιες αυθαίρετες και μη μετρήσιμες. Του προσάπτουν πως περιορίστηκε πολύ εύκολα στις προσωπικές του παρατηρήσεις και την διαίσθηση του, χωρίς να επιχειρήσει να ελέγξει την αλήθεια τους πειραματικά.

Εκείνος όμως, άνθρωπος με ευρύτατη κουλτούρα και λάτρης της λογοτεχνίας, έφερε απλά την ψυχανάλυση στα μέτρα του: ‘κάτι ανάμεσα σε επιστήμη και τέχνη’, όπως δήλωνε ο ίδιος.

το φροϋδικό ασυνείδητο

Είναι η  βάση, ο θεμελιώδης μύθος της ψυχανάλυσης. Οι θετικιστές αμφισβήτησαν έντονα την ύπαρξη του (όπως άλλωστε και της άλλης κεντρικής έννοιας της ψυχανάλυσης, της απώθησης), μέχρι πρόσφατα, που η ύπαρξη του βεβαιώθηκε από την νευροεπιστήμη.

Είναι αυτό που είναι γνωστό, χωρίς να το γνωρίζουμε. 

Είναι το σκοτεινό κι ανεξέλεγκτο υπόγειο της ψυχής, που ξέρουμε πως υπάρχει, αλλά δεν θέλουμε, φοβόμαστε να κατεβούμε και να το ερευνήσουμε. Περιέχει το αγχογόνο ψυχικό υλικό (ιδέες, σκέψεις, επιθυμίες, συναισθήματα, βιώματα) που έχει απωθηθεί, γιατί το θεωρούμε μη αποδεκτό.

Ένας χώρος που δεν είναι ερμητικά κλειστός, αλλά μπορεί να προσεγγιστεί μέσα από κάποιες χαραμάδες, λίγες ρωγμές, απ όπου αναδύονται κάποιες αναθυμιάσεις.της επιθυμίας. Η μεγαλύτερη χαραμάδα, ‘η βασιλική οδός για το ασυνείδητο’ (σύμφωνα με τον Φρόϋντ) είναι το όνειρο κι ακολουθούν η παραλεξία, η παραπραξία, το φαινόμενο Witz, η ύπνωση, αλλά και το σύμπτωμα της νεύρωσης. 

Είναι η άγνωστη γνώση, για την οποία ο 'σκοτεινός' Ηράκλειτος αναρρωτήθηκε:

‘πώς να κρυφτείς από αυτό 

που δεν γνωρίζεις;’

αυτό που ο Νίτσε αποκάλεσε ‘πνεύμα του Διόνυσου’, της σκιάς, του άρρητου και του απροσδιόριστου, της δυσαρμονίας και του τρόμου.

η υποσυνείδητη αντίληψη 

Πρόκειται για μια ασυνείδητη διεργασία της νοητικής μας δραστηριότητας, με σαφείς ποιοτικές διαφορές από τη συνειδητή. Είναι πιο πρωτόγονη, λιγότερο επεξεργασμένη νοητικά και λιγότερο εύπλαστη από τη συνειδητή και φέρει επιδράσεις από πρώιμες εμπειρίες. Το εκπληκτικό εδώ είναι ότι τα χαρακτηριστικά της ταιριάζουν απίστευτα με εκείνα του φροϋδικού ασυνείδητου.

Αξίζει όμως να τα δούμε λίγο πιο αναλυτικά:

• Κινητοποιείται (σε μεγάλο βαθμό) ασυνείδητα.
• Είναι  (σε μεγάλο βαθμό) ανορθολογική.
•  Η κατανόηση και η ερμηνεία είναι μέθοδοι μετατροπής του ασυνείδητου σε συνειδητό.
• Και τέλος (προσέξτε το αυτό) οι διεργασίες της έχουν λέει  συγκινησιακό βάρος. 

Οι γνωστικοί ερευνητές μας ανακαλύπτουν δηλαδή τώρα ότι, οι σκέψεις που δημιουργούν συγκινήσεις (και γιαυτό τις αποφεύγει κανείς), διατηρούν ανεπηρέαστη τη συγκινησιακή τους ισχύ. 

Ας θυμηθούμε όμως εδώ για λίγο τον Φρόϋντ: ‘οι απωθημένες αναμνήσεις διατηρούν με εκπληκτική φρεσκάδα όλες τις συναισθηματικές τους αποχρώσεις κι όταν επιστρέφουν στη συνείδηση, λειτουργούν με όλη τη συγκινησιακή δύναμη που θα είχε μια καινούργια εμπειρία’.  

μνήμη επεισοδίων

και

αυτοβιογραφική μνήμη              

Η Γνωστική επιστήμη κάνει επίσης διάκριση μεταξύ της μνήμης επεισοδίων, που συγκροτείται από τα προσωπικά μας βιώματα και της σημασιολογικής μνήμης, που περιλαμβάνει οργανωμένες γνώσεις για τη σημασία λεκτικών συμβόλων και τις σχέσεις και τους κανόνες που τα διέπουν. 

Από την μνήμη επεισοδίων τώρα, προκύπτει η αυτοβιογραφική (ή μακρόχρονη) μνήμη, μια γνωστική λειτουργία που ευθύνεται κυρίως για τη συγκρότηση ταυτότητας, την ανάπτυξη δηλαδή της αίσθησης του εαυτού και του χρόνου, της συνέχειας της ύπαρξης του  υποκειμένου στο χωρόχρονο.

Μιλάμε δηλαδή εδώ για μια μνήμη ROM, τον σκληρό δίσκο του υπολογιστή μας, με μια μεγάλη όμως διαφορά: 

η εγγραφή των γεγονότων δεν διαχωρίζεται από τη συγκίνηση που συνδέεται μαζί τους. Όταν κάποιος υποχρεώνεται να θυμηθεί παλαιότερα γεγονότα που τον είχαν τότε συγκινήσει, τείνει να ξαναζεί τη συγκίνηση που συνόδευε το βίωμα στο παρελθόν, κάτι που θυμίζει εκπληκτικά τη φροϋδική ‘επιστροφή του απωθημένου’.

η υπονοούμενη μνήμη

Και κάτι ακόμη: εκτός από την γνωστή τους σαφή μνήμη, ανακαλύπτουν μια παράπλευρη της γνωστική διαδικασία, την υπονοούμενη, που φαίνεται καθαρά σαν πρώτο ξαδερφάκι του μέχρι χθες αμφισβητούμενου φροϋδικού ασυνείδητου και, δεν θέλει και πολύ προσπάθεια να θεωρηθεί σαν γνωστικό υποσυνείδητο.

κυτταρική μνήμη


Πρόσφατες έρευνες αποκάλυψαν πως πέραν του εγκεφάλου, σημαντικές πληροφορίες εγγράφονται στα κύτταρα όλου του σώματος. Ένα εκπληκτικό εύρημα πχ προέρχεται από ασθενείς που υπεβλήθησαν σε μεταμόσχευση οργάνων και δήλωσαν ότι ξαφνικά και ανεξήγητα εμφάνισαν συνήθειες, σκέψεις, αισθήματα, ακόμη και όνειρα ... του δότη ! Ο Dr. Bruce Lipton εξηγεί πως το σώμα λειτουργεί σαν κάμερα, που καταγράφει σήματα από το περιβάλλον, στο ... φιλμ του πυρήνα του κυττάρου. Το σώμα ξέρει, το σώμα ... αυτός ο ελέφαντας ! Ο Αμερικανός ψυχολόγος E.T. Gendlin δηλώνει:

'ό,τι οι άνθρωποι ξεχνάμε, τα κύτταρα το θυμούνται'

Να θυμίσουμε ακόμη κάτι εντυπωσιακό: εκτός από τους νεκρούς και τους τραυματίες, πολλοί νέοι στρατιώτες μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εμφάνισαν τραύματα (σοβαρά κινητικά προβλήματα, αλλά και νευρολογικά όπως: τρόμο, αμνησία, αλαλία κλπ), χωρίς να έχουν τραυματιστεί ποτέ πραγματικά. Πρόκειται για το φαινόμενο που είναι γνωστό στην ιατρική ως shell-shock, που δείχνει ότι

δεν υπάρχει στρατιώτης που δεν έχει τραυματιστεί από την εμπειρία του πολέμου.

Αξίζει να δείτε κάποια σχετικά, πραγματικά σοκαριστικά βίντεο στο utube (αρκεί να 'κτυπήσετε' shell-shock in WWI).

επίλογος

Η ιστορία διδάσκει πως μετά την σφοδρή αντιπαράθεση δυο ακραίων απόψεων, ακολουθεί πάντα η σύνθεση τους και η μπίλια στέκεται τελικά στη μέση (για να δικαιώσει έτσι τον μέγιστο Αριστοτέλη και την μεσότητά του). Ας θυμηθούμε την πχ την Πλατωνική σύνθεση του Παρμενίδη  και του Ηράκλειτου ή την Καντιανή σύνθεση μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού.

Από ότι φαίνεται έχει έρθει ήδη η στιγμή για την γνωστική ψυχολογία να ενσωματώσει στην έρευνα της (εκτός από τα νοητικά) και τα συγκινησιακής φύσης ερεθίσματα (όπως πάθος, ανταγωνισμό, σεξουαλικότητα, έρωτα, ενοχή κλπ),

ενώ 

είναι πια καιρός και για την ψυχανάλυση να περιορίσει λίγο την ελευθερία, τη διαίσθηση και τον άκρατο υποκειμενισμό της και να υιοθετήσει κάποιες από τις αυστηρές πειραματικές μεθόδους της γνωστικής ψυχολογίας, για μια συστηματικότερη αξιολόγηση των κλινικών της παρατηρήσεων.

Η σύνθεση της 'θερμής γνώσης' της ψυχανάλυσης , με την 'ψυχρή γνώση' της γνωστικής ψυχολογίας, που παραπέμπουν άμεσα στο δυισμό ψυχής και νου της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, προβλέπεται να δώσει εκπληκτικά ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

ΥΓ

και για να μην αφήνουμε πάντα απέξω την Ανατολή, 

ας αναφέρουμε μια ρήση του Ζεν, που λέει: 

‘όταν αρχίσεις να μιλάς για κάτι, το έχεις κιόλας χάσει’

αλλά και τον Λάο Τσε, που δήλωνε ότι:

 ‘ό,τι δεν ξέρουμε, είναι αυτό που ξέρουμε καλύτερα’