Για τη Μνήμη και τη Λήθη

εισαγωγή 

Το 1967 πρωτοεμφανίζεται ο όρος Γνωσιακή Επιστήμη, μια σύνθεση ψυχολογίας και πληροφορικής αρχικά, αλλά και της γλωσσολογίας και της νευροεπιστήμης αργότερα, με σκοπό την παραγωγή υπολογιστικών μοντέλων προσομοίωσης των γνωστικών λειτουργιών, όπως η προσοχή, η αντίληψη, η γλώσσα, η σκέψη, η μνήμη και η επίλυση προβλημάτων. Το ερευνητικό τους πρόγραμμα συνεχίζει δυναμικά μέχρι σήμερα, εμπλεκόμενο στενά με το πρόγραμμα της τεχνητής νοημοσύνης.


Παράλληλα αναπτύσσεται η Γνωστική (ή Γνωσιακή) Ψυχολογία, ένα από τα νέα ερευνητικά πεδία της ψυχολογίας, που επιχειρεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, σαν αποτέλεσμα καθαρά διανοητικών διεργασιών.

Κεντρική ιδέα εδώ είναι η αναλογία της δομής και της λειτουργίας του νου-εγκεφάλου (που δεν είναι παρά ένα σύστημα επεξεργασίας συμβόλων, που υπόκειται σε περιορισμούς που εξαρτώνται από το νευρο-φυσιολογικό υπόστρωμα), με το πρόγραμμα του υπολογιστή (μηχανή).

Οι αναπαραστάσεις μας αντιστοιχούν στη βάση δεδομένων του υπολογιστή, οι υπολογιστικές διαδικασίες του οποίου αντι-στοιχούν στις νοητικές, γνωστικές διαδικασίες του νου. 

Εστιάζουν στη μάθηση, μια υποκειμενική εσωτερική διαδικασία επεξεργασίας και προσαρμογής πληροφοριών και ερεθισμάτων (σε ήδη υπάρχουσες γνώσεις) και οικοδόμησης νοημάτων. 

ο άνθρωπος-υπολογιστής

Ας το δούμε κατ αρχάς συνοπτικά, σχηματικά.

Το hardware αντιστοιχεί στο νευρικό μας σύστημα (νευρωνικό δίκτυο) και το software στις νοητικές λειτουργίες. Οι πληροφορί-ες (inputs) εισέρχονται κωδικοποιημένες και αποθηκεύονται σε συμβολική μορφή (στην αισθητηριακή μνήμη), υφίστανται επεξερ-γασία και μετασχηματίζονται σε πιο αποτελεσματικές αναπαρα-στάσεις (στη βραχύχρονη μνήμη), στη συνέχεια αποκωδικοποι-ούνται και τους αποδίδεται ένα νόημα, από τη σύγκριση με άλλες ήδη αποθηκευμένες γνώσεις και εμπειρίες (που διαθέτει η μακρό-χρονη μνήμη) και τέλος μετατρέπονται σε εξερχόμενα αποτελέ-σματα (outputs) με τη μορφή απάντησης ή παραγωγής έργου. 

Στην πραγματικότητα τα πράγματα δεν είναι βέβαια τόσο απλά. Νεότερες έρευνες έδειξαν ότι ο ανθρώπινος νους φαίνεται πως λειτουργεί όπως ένας μεγάλος αριθμός υπολογιστών σε δίκτυο, που εργάζονται συγχρόνως, με αργό ρυθμό, σε διαδοχικά στάδια, εκτελώντας ο καθένας μια ιδιαίτερη και εξειδικευμένη γνωστική λειτουργία, ενώ ταυτόχρονα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Πάμε όμως να τα δούμε τώρα λίγο πιο αναλυτικά, εστιάζοντας κυρίως στη λειτουργία της μνήμης.

Το μοντέλο επεξεργασίας πληροφοριών 

(ένα μοντέλο της ανθρώπινης μνήμης)

1ο στάδιο: τα δεδομένα

Κάθε στιγμή φτάνει στους αισθητηριακούς μας υποδοχείς, που βρίσκονται συγκεντρωμένοι στα αισθητήρια μας όργανα (μάτι, γλώσσα, αυτί) ή διάσπαρτοι στο σώμα (αφή), ένα μεγάλο πλήθος από ερεθίσματα-δεδομένα από το περιβάλλον. Αντιδρώντας στο ερέθισμα οι υποδοχείς, παράγουν ένα νευρικό σήμα (παλμό), που μέσω του νευρικού δικτύου και του νωτιαίου μυελού, καταλήγουν σε διάφορα σημεία του εγκεφαλικού φλοιού για επεξεργασία. Μετά από μια σύντομη διαδικασία επιλογής, οι περισσότερες απορρίπτονται, ενώ οι υπόλοιπες συμβολοποιούνται, κωδικοποιούνται και αποθηκεύονται προσωρινά, πριν μπουν στη φάση της επεξεργασίας.

η μονάδα εισόδου

Ενώ στον Η/Υ έχουμε το πληκτρολόγιο, το ποντίκι, τον σαρωτή κλπ, εμείς έχουμε τα αισθητηριακά μας όργανα, που εισάγουν με τη βοήθεια του νευρωνικού μας συστήματος τα δεδομένα στον εγκέφαλο. Ο αριθμός τους όμως είναι πολύ μεγάλος κι έτσι μόνο λίγα συλλαμβάνονται από την αισθητηριακή συγκράτηση (την αισθητηριακή μνήμη, σημαντική για την αίσθηση της κίνησης) όπου παραμένουν για λιγότερο από 1 δευτερόλεπτο.
Το ποια θα είναι εκείνα που θα συγκρατηθούν καθορίζεται από δύο βασικές διαδικασίες ελέγχου: την αντίληψη  και την προσοχή (την εστίαση). Σημαντικό ρόλο παίζει επίσης η φύση και η δομή των ερεθισμάτων. 

η μνήμη RAM

Οι διαδικασίες επιλογής  σχετίζονται και με τις εσωτερικές μας νοητικές διεργασίες, δηλαδή με τις προϋπάρχουσες γνώσεις, που αντλούνται από τη μακρόχρονη μνήμη. 

Όλα τα υπόλοιπα (το μεγαλύτερο ποσοστό τους, αν ο όγκος της πληροφορίας είναι πολύ μεγάλος), χάνονται αμέσως (λήθη).

Τα ερεθίσματα που επιλέγονται για περισσότερη επεξεργασία, αφού μετασχηματιστούν (παίρνουν συνήθως ακουστική  μορφή κωδικοποίησης), εισέρχονται στην  βραχυχρόνια μνήμη,

το αντίστοιχο της προσωρινής αποθήκευσης στη μνήμη RAM του Η/Υ (η οποία έχει τη δυνατότητα να συγκρατεί μόνο 7+ 2 ενότητες πληροφοριών), όπου παραμένουν για ένα σύντομο διάστημα (20-30 δευτερόλεπτα). Δεδομένα με περισσότερα από 9-10 στοιχεία έχει αποδειχτεί ότι πολύ δύσκολα συγκρατούνται, γι αυτό και τα νούμερα ενός τηλεφώνου απομνημονεύονται εύκολα, στο μέτρο που δεν ξεπερνούν τον αριθμό αυτό.

Ένα μέρος της βραχυχρόνιας μνήμης είναι η ενεργός μνήμη (ή μνήμη εργασίας), που θεωρείται το κέντρο της συνείδησης, όπου και λαμβάνει χώρα η προσπάθεια να θυμηθούμε κάτι, να φαντα-στούμε κάποια σκηνή ή να σκεφτούμε συνειδητά κάτι. Εδώ το άτομο χρησιμοποιεί τις μεταγνωστικές ικανότητές του και στη συνέχεια συντονίζει, ελέγχει και ρυθμίζει την πραξιακή του συμπεριφορά, δηλαδή επιλύει για παράδειγμα ένα μαθηματικό ή κοινωνικό πρόβλημα, κατανοεί τη σημασία ενός κειμένου κ.ά.

2^ο στάδιο: επεξεργασία

Εδώ έχουμε ροή των δεδομένων που πέρασαν από την είσοδο του συστήματος, την επεξεργασία τους, την κωδικοποίηση και οργάνωση τους, με εργαλεία την αντίληψη, την προσοχή, τη μνήμη, τη σκέψη, τη γλώσσα και τη λήψη αποφάσεων.

η κεντρική μονάδα (επεξεργαστής)

Οι πληροφορίες που φτάνουν στη βραχύχρονη μνήμη οργανώ-νονται τώρα σε συνενώσεις και συγκρατούνται με τη διαδικασία της επανάληψης, η οποία μπορεί να είναι μηχανιστική εσωτερική επανάληψη και αναφέρεται ως επανάληψη συγκράτησης ή συντήρησης ή να είναι επανάληψη, κατά την οποία γίνεται η σύνδεση των νέων πληροφοριών με προηγούμενες, που είναι ήδη καταχωρημένες στη μακρόχρονη μνήμη, οπότε αναφέρεται ως επανάληψη επεξεργασίας.

η μακρόχρονη μνήμη

Το τελευταίο μέρος του συστήματος επεξεργασίας είναι η μακρόχρονη μνήμη, που μπορεί να θεω-ρηθεί σαν την αποθήκη (την ντουλάπα) όπου καταχωρούνται και φυλάσσονται οι πληροφο-ρίες. Ο αριθμός τους είναι απεριόριστος και μπορούν να παραμείνουν εκεί για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Είναι το αντίστοιχο του σκληρού δίσκου, της μνήμης ROM του υπολογιστή.

Σημαντικό ρόλο για την αποθήκευση και τη συγκράτηση των πλη-ροφοριών στη μακρόχρονη μνήμη, αλλά και για την εύκολη ανάσυρση τους, παίζει ο τρόπος με τον οποίο οργανώνονται και καταχωρούνται. Όπως σε μια αποθήκη ή σε μια ντουλάπα είναι εύκολο να βρούμε κάτι όταν το έχουμε προσεκτικά τοποθετήσει στη σωστή θέση, έτσι και με τη μακρόχρονη μνήμη είναι εύκολο να βρούμε και να θυμηθούμε, να ανασύρουμε τις πληροφορίες,

μόνο που όταν τις έχουμε προηγουμένως καταχωρίσει με συστηματικό τρόπο,  τις έχουμε συνδέ-σει δηλαδή νοηματικά με τις ήδη υπάρχουσες αρχειοθετημένες πληροφορίες.

Η μακρόχρονη μνήμη  αποτελείται από

• την αυτοβιογραφική, που περιλαμβάνει πληροφορίες για εμάς ή για γεγονότα που έγιναν παρουσία μας, συγκροτείται δηλαδή από τα προσωπικά μας βιώματα (θετικά κι αρνητικά), τα οποία συνδέονται και με τη συγκίνηση που τα συνόδευε. Ευθύνεται κυρίως για την ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού και του χρόνου, της συνέχειας της ύπαρξης του  υποκειμένου στο χωρόχρονο. Ορίζεται ως το σύνολο των ‘σημαντικών επεισοδίων ζωής’,  που μας καθόρισαν σημαντικά. Περιλαμβάνει τόπους, εικόνες, πρόσωπα, φωνές, μυρωδιές, μελωδίες και συγκινή-σεις, βιωμένες εμπειρίες που συμμετέχουν στη συγκρότηση της ατομικής μας ταυτότητας.

• τη σημασιολογική, που περιλαμβάνει οργανωμένες γνώσεις για τη σημασία λεκτικών συμβόλων, τη γραμματική τους και τις σχέσεις και τους κανόνες που τα διέπουν. Θα μπορού-σαμε να την φανταστούμε σαν την εσωτερική μας εγκυκλοπαίδεια. Μια εγγραφή της πχ είναι ότι το Παρίσι είναι πρωτεύουσα της Γαλλίας, αποκομμένη όμως από τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες παγιώθηκε (το 'πότε', 'που' και 'πως' το μάθαμε) και

• τη διαδικαστική, που αφορά στη γνώση του 'πως', είναι δηλαδή υπεύθυνη για την ανάκληση αυτοματοποιημένων διεργασιών (όπως είναι πχ τη γνώση του πως δένω τα κορδόνια μου, πως υπογράφω ή πως κάνω ποδήλατο).

εξοδος

Στη θέση της οθόνης, του εκτυπωτή και των άλλων μονάδων εξόδου του υπολογιστή, εμείς έχουμε την εξερχόμενη συμπεριφορά. Νέες δηλαδή μορφές συμπεριφοράς, όπως πχ την κατανόηση ενός κειμένου ή την επίλυση ενός προβλήματος. Ας ξεκαθαρίσουμε ακόμη εδώ ότι ενώ η μάθηση αφορά τη διαδικασία της προσαρμογής της συμπεριφοράς στην εμπειρία, η μνήμη αφορά τη μόνιμη συγκράτηση των πληροφοριών, που βρίσκεται πίσω από την προσαρμογή αυτή.

η λήθη

Ένα τμήμα της μακροχρόνιας μνήμης είναι η μνήμη επεισοδίων, που συγκροτείται από τα προσωπικά μας βιώματα, συνδέεται πάντα και με τη συγκίνηση που τα συνόδευε. Γι αυτό όταν κάποιος υποχρεώ-νεται να θυμηθεί παλαιότερα γεγονότα , που τον είχαν τότε συγκινήσει, τείνει να ξαναζεί και τη συγκίνηση που συνόδευε το βίωμα στο παρελθόν. Η παραδοχή αυτή βέβαια θυμίζει εκπληκτικά τη φροϋδική ‘επιστροφή του απωθημένου’, σύμφωνα με την οποία οι απωθημένες αναμνήσεις διατη-ρούνται για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα 'με εκπληκτική φρεσκάδα και με όλες τους τις συναι-σθηματικές αποχρώσεις.'

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της σύγχρονης έρευνας της Γνωστικής Επιστήμης, η μνήμη δεν είναι παρά μια επιλεκτική διεργασία εγγραφής του παρελθόντος, άρα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λήθη, η οποία δεν είναι αποτέλεσμα λάθους ή φθοράς, αλλά ‘στρατηγική διαγραφής’ ή αποσιώπησης ενός τμήματος του παρελθόντος.

Οι άνθρωποι ‘μαθαίνουμε να ξεχνάμε’, να φιλτράρουμε, να λογοκρίνουμε, να κρύβουμε τελικά από τον ίδιο μας τον εαυτό ήττες, αποτυχίες, γκάφες, προδοσίες, δυσάρεστα γεγονότα που μας πληγώνουν ή που ντρεπόμαστε γι αυτά και αναπτύσσουμε στρατηγικές γι αυτό. Έτσι διαμορφώνουμε ένα πλαστό ενιαίο-συνεκτικό αφήγημα, την ‘προσωπική μας μυθολογία’, που αποτελείται από εκείνα που ‘θέλουμε να θυμόμαστε’, αλλά  κι εκείνα ‘που θέλουμε να ξεχνάμε’.

Ας θυμηθούμε κλείνοντας, πως ο Πλάτωνας διέκρινε την λήθη (που σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν κόρη της νύχτας) σε ‘φάρμακο’, για γεγονότα που μας στενοχωρούν, αλλά δεν μας εξευτελίζουν-ταπεινώνουν και ‘φαρμάκι’ για εκείνα που μας τραυματίζουν και αμαυρώνουν την αυτοεικόνα μας.

επίλογος

Ένας σπουδαίος Αμερικανός υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής, ο Rollo May, είπε για τη μνήμη:

η μνήμη δεν είναι μόνο το αποτύπωμα του παρελθόντος, είναι και ο χώρος όπου φυλάσσεται ό,τι είναι σημαντικό για μας. από τις βαθύτερες ελπίδες, ως τους βαθύτερους φόβους μας.